Προβολή πηγαίου κώδικα για τη σελίδα Υδρογόνο

{{Πληροφορίες χημικού στοιχείου<!--Θέση του στοιχείου στον περιοδικό πίνακα-->
|αριστερά                     =-
|δεξιά                        =[[Ήλιο]]
|πάνω                         =- 
|κάτω                         =[[Λίθιο|Li]]
<!-----Κυρίως πληροφορίες----->
|χρώμα                        =#00ffa0
|στοιχείο= Υδρογόνο
|εικόνα=Electron_shell_001_Hydrogen.svg
|λεζάντα=Το άτομο του Υδρογόνου
|εικόνα2=H,1.jpg
|λεζάντα2=Αέριο υδρογόνο
|όνομα= Υδρογόνο
|σύμβολο=Η
|ατομικός αριθμός=1
|κατηγορία=[[αμέταλλα]]
|ομάδα=1
|περίοδος=1
|τομέας=s
|σχετική ατομική μάζα=1,00794
|φυσική κατάσταση=αέριο
|ηλεκτρονική διαμόρφωση=1s
|EINECS=
|CAS numb=
|ατομική ακτίνα=25 (53,5) pm
|ομοιοπολική ακτίνα=31,(5) pm
|ακτίνα van der Waals=120 pm
|ηλεκτραρνητικότητα=2,20 (Κλίμακα Pauling)
|αριθμοί οξείδωσης=	0, ±1
|ενέργειες ιονισμού= 1η:1312.0 kJ·mol−1
|κρυσταλλικό σύστημα=εξαγωνικό
|κρυσταλλικό πλέγμα=
|σημείο τήξης=-259,14(°C) (14,02 K)
|σημείο βρασμού=	-252,87&nbsp;°C (20,29 K)
|τριπλό σημείο=-259,36&nbsp;°C (13,8 K), 7,042 kPa
|κρίσιμο σημείο=	-240,19&nbsp;°C (32,97 K), 1,293 MPa
|πυκνότητα=0,08988 kg/m<sup>3</sup>
|ενθαλπία τήξης=	0,117 kJ/mol
|ενθαλπία εξάτμισης=
|ειδική θερμοχωρητικότητα=
|μαγνητική συμπεριφορά=
|ειδική ηλεκτρική αντίσταση=
|ειδική ηλεκτρική αγωγιμότητα =	4·10-4 μS
|ειδική θερμική αγωγιμότητα=
|σκληρότητα Mohs=
|σκληρότητα Vickers=
|σκληρότητα Brinell=
|μέτρο ελαστικότητας=
|μέτρο ολίσθησης=
|μέτρο ελαστικότητας όγκου=
|λόγος Poison=
|ταχύτητα του ήχου=1310 m/s
}}

Το '''υδρογόνο''' ([[λατινική γλώσσα|λατινικά]]: ''hydrogenium'', [[αγγλική γλώσσα|αγγλικά]]: ''hydrogen'') είναι το [[αμέταλλα|αμέταλλο]] [[Χημικά στοιχεία|χημικό στοιχείο]] με χημικό σύμβολο '''H''' και [[ατομικός αριθμός|ατομικό αριθμό]] [[1 (αριθμός)|1]]. Με [[ατομικό βάρος|ατομική μάζα]] 1,00794(7) [[ατομική μονάδα μάζας|amu]], το υδρογόνο είναι το ελαφρύτερο χημικό στοιχείο του [[Περιοδικός πίνακας των χημικών στοιχείων|περιοδικού πίνακα]]. Η [[Μονοατομικό αέριο|μονοατομική]] [[αλλοτροπία|αλλομορφή]] του (H<sub>1</sub>) είναι η πιο άφθονη [[χημική ουσία]] στο [[σύμπαν]], του οποίου θεωρείται ότι αποτελεί το 75% της συνολικής [[βαρυόνιο|βαρυονικής]] [[μάζα]]ς.<ref>Palmer, D. (13 September 1997). "Hydrogen in the Universe". NASA. Retrieved 2008-02-05.</ref><ref>Ωστόσο, σημειώστε ότι η περισσότερη από τη μάζα του σύμπαντος δεν βρίσκεται με τη μορφή των χημικών στοιχείων. Δείτε τα άρθρα [[σκοτεινή ύλη]] και [[σκοτεινή ενέργεια]]</ref> Τα [[άστρο|άστρα]] και τα [[Αστρική εξέλιξη|υπολείμματα άστρων]] [[Κύρια Ακολουθία|κύριας ακολουθίας]] αποτελούνται κυρίως από υδρογόνο σε κατάσταση [[Πλάσμα (φυσική)|πλάσματος]]. Το πιο συνηθισμένο [[ισότοπα|ισότοπο]] του υδρογόνου είναι το «πρώτιο» (<sup>1</sup>H, όπου η ονομασία αυτή χρησιμοποιείται σπάνια) περιέχει μόνο ένα [[πρωτόνιο]] και [[0 (αριθμός)|κανένα]] [[νετρόνιο]], στον [[ατομικός πυρήνας|πυρήνα]] του. Η συμπαντική δημιουργία του ατομικού υδρογόνου παρουσιάστηκε για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της [[εποχή ανασυνδυασμού|εποχής ανασυνδυασμού]].

Στις «[[κανονικές συνθήκες|κανονικές συνθήκες περιβάλλοντος]]», δηλαδή σε [[θερμοκρασία]] 25[[Κλίμακα Κελσίου|°C]] και υπό [[πίεση]] 1 [[Ατμόσφαιρα (μονάδα)|atm]], το (χημικά καθαρό) υδρογόνο είναι [[χρώμα|άχρωμο]], [[Οσμή|άοσμο]], [[γεύση|άγευστο]], μη [[Τοξικότητα|τοξικό]], [[Αμέταλλα|αμέταλλο]] και πολύ [[Ευφλεκτότητα|εύφλεκτο]] [[Διατομικό μόριο|διατομικό]] [[αέριο]], με [[χημικός τύπος|μοριακό τύπο]] H<sub>2</sub>. Εφόσον το υδρογόνο γρήγορα σχηματίζει [[ομοιοπολικός δεσμός|ομοιοπολικές ενώσεις]], και μάλιστα με τα περισσότερα αμέταλλα, αλλά και με αρκετά [[μέταλλα]], καθώς και με [[μεταλλοειδή]], το περισσότερο από το υδρογόνο στη [[Γη]] υπάρχει σε [[μόριο|μοριακές μορφές]], όπως η μορφή του [[νερό|νερού]] ή στη μορφή διαφόρων [[οργανική ένωση|οργανικών ενώσεων]]. Το υδρογόνο παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην [[οξύ|οξεοβασική χημεία]]. Σε [[Ετεροπολικός δεσμός|ιονικές ενώσεις]], μπορεί να πάρει αρνητικό [[ηλεκτρικό φορτίο]], δηλαδή να σχηματίσει «[[ιόν|ανιόν]] [[Υδρίδια|υδριδίου]]» (H<sup>-</sup>), ή θετικό ηλεκτρικό φορτίο, σχηματίζοντας δηλαδή κατιονικά [[χημικό είδος|χημικά είδη]], όπως το «υδρογονοκατιόν» (H<sup>+</sup>). Το τελευταίο, μπορεί να αναφέρεται (γραπτά) ως «γυμνό» πρωτόνιο, όμως στην πραγματικότητα δεν έχουν βρεθεί ιονικές ενώσεις που να περιέχουν πραγματικά «γυμνό» πρωτόνιο. Ωστόσο, το υδρογόνο μετέχει σε πιο πολύπλοκα υδρογονούχα [[χημική ρίζα|σύμπλοκα ιόντα]], όπως για παράδειγμα το [[υδροξώνιο]] (H<sub>3</sub>O<sup>+</sup>).

Ως το απλούστερο γνωστό [[άτομο]], το άτομο του υδρογόνου είχε σημαντική θεωρητική εφαρμογή, και χρησιμοποιήθηκε στην ανάπτυξη της [[ατομική θεωρία|ατομικής θεωρίας]]. Είναι το μόνο ουδέτερο άτομο για το οποίο υπάρχει αναλυτική λύση για την [[εξίσωση Σρέντιγκερ]] (''equation Schrödinger''), οπότε η θεωρητική μελέτη του ατόμου του, δηλαδή των [[Ενέργεια|ενεργειακών]] καταστάσεών του και των δυνατοτήτων του για δημιουργία [[Χημικός δεσμός|δεσμών]], έπαιξε νευραλγικό ρόλο για την ανάπτυξη της [[Κβαντομηχανική]]ς.

Το στοιχειακό υδρογόνο (γνωστό και ως «διυδρογόνο», H<sub>2</sub>) παράχθηκε για πρώτη φορά τεχνητά<ref>Εννοείται ότι επίσης ταυτοποιήθηκε, καταγράφηκε ότι παράχθηκε και ταυτοποιήθηκε, και διασώθηκε η καταγραφή, γιατί κατά λάθος ή χωρίς να ταυτοποιηθεί ή να καταγραφεί ποιος μπορεί να ξέρει αν είχε ξαναπαραχθεί και νωρίτερα ή αν καταστράφηκε κάποια τέτοια καταγραφή πριν γίνει δεκτή από την επιστημονική κοινότητα.</ref> στις αρχές του [[16ος αιώνας|16<sup>ου</sup>]] αιώνα, με ανάμειξη [[μέταλλα|μετάλλων]] και ισχυρών [[οξέα|οξέων]].<ref>Σημειώστε ότι μόνο τα ηλεκτροθετικότερα από το υδρογόνο μέταλλα παράγουν υδρογόνο με την επίδραση οξέων σε αυτά. Για παράδειγμα ο [[χαλκός]] δεν παράγει.</ref> Τη χρονική περίοδο [[1766]]-[[1781]], ο [[Χένρι Κάβεντις]] (''Henry Cavendish'') αναγνώρισε πρώτος ότι το αέριο υδρογόνο είναι μια διακριτή (ξεχωριστή, διαφορετική από τις ήδη γνωστές) χημική ουσία,<ref>Presenter: Professor Jim Al-Khalili (2010-01-21). "Discovering the Elements". Chemistry: A Volatile History. 25:40 minutes in. BBC. BBC Four.</ref> και ότι παρήγαγε [[νερό]] όταν [[καύση|καιγόταν]]. Με βάση αυτή τη βασική του ιδιότητα, το ονόμασε «υδρογόνο», συνενώνοντας τις [[ελληνική γλώσσα|ελληνικές]] λέξεις «ὕδωρ» και «γεννῶ».

Η [[βιομηχανία|βιομηχανική]] του παραγωγή γίνεται κυρίως με επίδραση [[Υδρατμός|υδρατμού]] σε [[φυσικό αέριο]], και λιγότερο συχνά, με την περισσότερο ενεργοβόρα μέθοδο της λεγόμενης «[[Ηλεκτρόλυση|ηλεκτρόλυσης του νερού]]».<ref>"Hydrogen Basics — Production". Florida Solar Energy Center. 2007. Retrieved 2008-02-05.</ref><ref>Στην πραγματικότητα ηλεκτρολύεται αραιό υδατικό διάλυμα [[Υδροξείδιο του νατρἰου|υδροξειδίου του νατρίου]], το οποίο αρχικά δίνει μεταλλικό [[νάτριο]], αλλά το τελευταίο αντιδρά με το νερό του περιβάλλοντός του και σχηματίζει υδρογόνο και νέο υδροξείδιο του νατρίου. Έτσι η συνολική στοιχειομετρική εξίσωση πράγματι αντιστοιχεί στην ηλεκτρόλυση του νερού.</ref> Το πλεονάζον υδρογόνο που παράγεται, καταναλώνεται (συνήθως) σε κοντινή απόσταση. Οι δυο μεγαλύτερες (βιομηχανικές) καταναλώσεις του αφορούν την κατεργασία (συγκεκριμένα [[υδροπυρόλυση]]) [[ορυκτά καύσιμα|ορυκτών καυσίμων]] και την παραγωγή [[αμμωνία]]ς, την τελευταία κυρίως για τη βιομηχανία παραγωγής [[λίπασμα|λιπασμάτων]].

Επίσης, το υδρογόνο είναι μια πρόκληση για τη [[μεταλλουργία]], αφού (εκτός άλλων προβλημάτων) μπορεί να [[διαπίδυση|διαπιδύσει]] πολλά μέταλλα.<ref>]Τα μόριά του είναι συχνά μικρότερα από τα διάκενα μεταξύ των μεταλλικών ιόντων στα [[Μεταλλικό πλέγμα|μεταλλικά πλέγματα]]</ref><ref name="Rogers 1999 1057–1064">Christensen, C.H.; Nørskov, J.K.; Johannessen, T. (9 July 2005). "Making society independent of fossil fuels — Danish researchers reveal new technology". Technical University of Denmark. Retrieved 2008-03-28.</ref> Το γεγονός αυτό καθιστά περίπλοκη την ορθή σχεδίαση και κατασκευή των σωλήνων μεταφοράς του, καθώς και των δοχείων αποθήκευσής του.<ref name="Rogers 1999 1057–1064"/><ref>Και βέβαια αυξάνει το κόστος και το ρίσκο κινδύνου, αποθήκευσης, μεταφοράς και χρήσης του.</ref>

== Ιδιότητες ==

=== Καύση ===

[[Αρχείο:Shuttle Main Engine Test Firing cropped edited and reduced.jpg|thumb|upright|left|Ένας από τους κύριους κινητήρες [[διαστημικό λεωφορείο|διαστημικού λεωφορείου]] καίγοντας μείγμα υδρογόνου και οξυγόνου παράγει μια σχεδόν αόρατη γαλάζια φλόγα σε πλήρη [[ώθηση]]]]
[[Αρχείο:19._Експлозија_на_смеса_од_водород_и_воздух.webm|δεξιά|μικρογραφία|Έκρηξη μείγματος υδρογόνου - αέρα.]]
Το αέριο υδρογόνο («διυδρογόνο» ή «μοριακό υδρογόνο»)<ref>"Dihydrogen". O=CHem Directory. University of Southern Maine. Retrieved 2009-04-06.</ref> είναι εξαιρετικά εύφλεκτο και καίγεται στον αέρα σε ένα πολύ μεγάλο εύρος [[συγκέντρωση]]ς, συγκεκριμένα 4 - 75% κατ' όγκο.<ref>Carcassi, M.N.; Fineschi, F. (2005). "Deflagrations of H2–air and CH4–air lean mixtures in a vented multi-compartment environment". Energy 30 (8): 1439–1451. doi:10.1016/j.energy.2004.02.012.</ref> Η [[ενθαλπία]] της καύσης του υδρογόνου είναι -286 kJ/mole:
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{2H_2 + O_2 \xrightarrow{} 2H_2O + 572 \;kJ} </math>
</div>

Υπάρχουν [[έκρηξη|εκρηκτικά]] μείγματα του υδρογόνου επίσης με τον αέρα και με το [[χλώριο]] σε εύρος συγκεντρώσεων 4-74% και 5–95% κατ' όγκο, αντίστοιχα. Τα μείγματα μπορούν να αναφλεγούν με σπινθήρα, με θέρμανση ή με ηλιακό φως. Η θερμοκρασία αυτοανάφλεξης του υδρογόνου στον αέρα είναι 500&nbsp;°C.<ref>Patnaik, P (2007). A comprehensive guide to the hazardous properties of chemical substances. Wiley-Interscience. p. 402. ISBN 0-471-71458-5.</ref> Οι φλόγες καθαρού υδρογόνου και καθαρού οξυγόνου εκλύουν [[υπεριώδης ακτινοβολία|υπεριώδες φως]], οπότε με μείγμα πλούσιο σε οξυγόνο είναι σχεδόν αόρατες με γυμνό μάτι, όπως φαίνεται καθαρά από το θαμπό νέφος της εξάτμισης των κύριων κινητήρων ενός [[διαστημικό λεωφορείο|διαστημικού λεωφορείου]], ιδιαίτερα σε σύγκριση με το πολύ ορατό αντίστοιχο νέφος των διπλανών προωθητήρων στερεών καυσίμων. Η ανίχνευση τυχόν διαρροής υδρογόνου μπορεί να απαιτεί τη χρήση [[ανιχνευτής φλόγας|ανιχνευτή φλόγας]]. Τέτοιες διαρροές μπορεί να είναι πολύ επικίνδυνες. Ένα διάσημο παράδειγμα ήταν η καταστροφή του [[αερόπλοιο Χίντενμπουργκ|αεροπλοίου Χίντενμπουργκ]], στο οποίο οι φλόγες έγιναν ορατές μόνο αφού αναφλέχθηκαν και άλλα καύσιμα υλικά, από το κέλυφος του σκάφους, που έδιναν ορατή φλόγα<ref>Hindenburg Hydrogen Fire, http://spot.colorado.edu/~dziadeck/zf/LZ129fire.htm, year 2005, accessdate: 2007-01-16
</ref> Οι φλόγες υδρογόνου υπό άλλες συνθήκες είναι γαλάζιες, θυμίζοντας τις φλόγες [[φυσικό αέριο|φυσικού αερίου]].<ref>hydrogen flame visibility</ref>

Το υδρογόνο αντιδρά με κάθε οξειδωτικό στοιχείο. Αντιδρά αυθόρμητα και βίαια σε θερμοκρασία δωματίου με το χλώριο και το [[φθόριο]], σχηματίζοντας τα αντίστοιχα [[υδραλογόνα]], δηλαδή [[υδροχλώριο]] και [[υδροφθόριο]], αντιστοίχως, που επιπλέον είναι επίσης δυνάμει επικίνδυνα οξέα.<ref>Clayton, D.D. (2003). Handbook of Isotopes in the Cosmos: Hydrogen to Gallium. Cambridge University Press. ISBN 0-521-82381-1.</ref>

=== Ηλεκτρονιακά ενεργειακά επίπεδα ===

{{κύριο|Άτομο υδρογόνου}}
[[Αρχείο:Hydrogen atom.svg|thumb|right|Περιγραφή του ατόμου του υδρογόνου με βάση το διπλάσιο περίπου της ακτίνας Bohr]]
Το βασικό [[ενέργεια|ενεργειακό]] επίπεδο του [[ηλεκτρόνιο|ηλεκτρονίου]] σε ένα [[άτομο]] υδρογόνου είναι -13,6 eV, που είναι ισοδύναμο με ένα [[φωτόνιο]] [[υπεριώδης ακτινοβολία|υπεριώδους ακτινοβολίας]] με [[μήκος κύματος]] γύρω στα 92 [[νανόμετρο|νανόμετρα]].<ref>Millar, Tom (December 10, 2003). "Lecture 7, Emission Lines — Examples". PH-3009 (P507/P706/M324) Interstellar Physics. University of Manchester. Retrieved 2008-02-05.</ref>

Τα ενεργειακά επίπεδα του ηλεκτρονίου του υδρογόνου μπορούν να υπολογιστούν με σχετική ακρίβεια χρησιμοποιώντας το [[ατομικό πρότυπο του Μπορ]] για το άτομο του υδρογόνου, που αντιλαμβάνεται εννοιολογικά την περιφορά του ηλεκτρονίου γύρω από το πρωτόνιο σε αναλογία με την περιφορά της [[Γη]]ς γύρω από τον [[Ήλιος|Ήλιο]]. Ωστόσο, η [[ηλεκτρομαγνητισμός|ηλεκτρομαγνητική]] [[δύναμη]] έλκει τα ηλεκτρόνια και τα πρωτόνια μεταξύ τους, ενώ οι [[πλανήτης|πλανήτες]] και τα άλλα [[ουράνιο σώμα|ουράνια σώματα]] έλκονται μεταξύ τους με τη δύναμη της [[βαρύτητα]]ς. Λόγω της διακριτοποίησης της [[στροφορμή]]ς, ως υπόθεση με βάση τις αρχές της [[κβαντομηχανική]]ς από τον [[Νιλς Μπορ]] (''Niels Bohr''), το ηλεκτρόνιο στο ατομικό πρότυπο του Bohr μπορεί να καταλάβει μόνο ορισμένες επιτρεπόμενες αποστάσεις από το πρωτόνιο, και ως εκ τούτου επιτρέπονται μόνο ορισμένα ενεργειακά επίπεδα.<ref>Stern, David P. (2005-05-16). "The Atomic Nucleus and Bohr's Early Model of the Atom". NASA Goddard Space Flight Center (mirror). Retrieved 2007-12-20.</ref>

Μια πιο ακριβής περιγραφή του ατόμου του υδρογόνου ήρθε με τη χρήση καθαρά κβαντομηχανικής μεθόδου, που χρησιμοποιεί την [[εξίσωση Σρέντινγκερ]] (''Schrödinger equation''), την [[εξίσωση Ντιράκ]] (''Dirac equation'') ή ακόμη και το [[ολοκλήρωμα δρόμου]] του [[Ρίτσαρντ Φίλλιπς Φάινμαν|Φάινμαν]] (''Feynman path integral formulation'') για να υπολογιστεί η [[πυκνότητα]] [[πιθανότητα]]ς του ηλεκτρονίου γύρω από το πρωτόνιο.<ref>Stern, David P. (2005-02-13). "Wave Mechanics". NASA Goddard Space Flight Center. Retrieved 2008-04-16.</ref> Οι πιο πολύπλοκες μέθοδοι επιτρέπουν τον υπολογισμό και της μικρής επίδρασης της [[ειδική σχετικότητα|ειδικής σχετικότητας]] και της [[πόλωση του κενού|πόλωσης του κενού]]. Στη κβαντομηχανική μέθοδο, η βασική ενεργειακή στάθμη του ηλεκτρονίου του ατόμου υδρογόνου δεν έχει καθόλου [[στροφορμή]], μια ιδιαίτερη επισήμανση για το κατά πόσο διαφέρει στην πραγματικότητα η περίπτωση της πλανητικής περιφοράς σε σύγκριση με την κίνηση του ηλεκτρονίου.

=== Στοιχειακές μοριακές αλλομορφές ===

{{κύριο|Ισομερείς αλλομορφές περιστροφής διϋδρογόνου}}
[[Αρχείο:Liquid hydrogen bubblechamber.jpg|thumb|right|Τα πρώτα ίχνη παρατηρήθηκαν σε υγρό υδρογόνο (σε θάλαμο φυσαλίδων) στο Bevatron.

Δύο έντονοι κύκλοι πάνω σε σκούρο υπόβαθρο, που περιέχουν πολλές λεπτές γραμμές στο εσωτερικό τους]]Υπάρχουν δυο διαφορετικές [[Ισομέρεια|ισομερείς]] [[αλλότροπα|αλλομορφές]] των διατομικών μορίων του υδρογόνου, που διαφέρουν στη σχετική περιστροφή των πυρήνων τους.<ref>Staff (2003). "Hydrogen (H2) Properties, Uses, Applications: Hydrogen Gas and Liquid Hydrogen". Universal Industrial Gases, Inc. Retrieved 2008-02-05.</ref> Στην αλλομορφή του «ορθοϋδρογόνου», οι περιστροφές των δυο πρωτονίων (ένα για κάθε άτομο υδρογόνου) είναι παράλληλες και σχηματίζουν μια «τριπλή» κατάσταση με μοριακό κβαντικό μαγνητικό αριθμό περιστροφής 1 (= ½ + ½). Στη δε αλλομορφή του «παραϋδρογόνου», οι περιστροφές των δυο πρωτονίων του μορίου είναι αντιπαράλληλες και σχηματίζουν μια «απλή» κατάσταση με μοριακό κβαντικό μαγνητικό αριθμό περιστροφής 0 (= ½ - ½). Στις κανονικές συνθήκες, το αέριο υδρογόνο περιέχει περίπου 25% παραϋδρογόνο και 75% ορθοϋδρογόνο, μια αναλογία που είναι επίσης γνωστή ως «κανονική μορφή».<ref>Tikhonov, Vladimir I.; Volkov, Alexander A. (2002). "Separation of Water into Its Ortho and Para Isomers". Science 296 (5577): 2363. doi:10.1126/science.1069513. PMID 12089435.</ref> Η σταθερά ισορροπίας του ορθοϋδρογόνου προς παραϋδρογόνο εξαρτάται από τη θερμοκρασία, επειδή η αλλομορφή του ορθοϋδρογόνου είναι μια διεγερμένη μορφή, με υψηλότερη ενέργεια από την αλλομορφή του παραϋδρογόνου. Σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες, η σταθερά ισορροπίας διαφέρει σημαντικά από την κανονική μορφή, εξαιτίας των διαφορών στις θερμοχωρητικότες περιστροφής.<ref>Hritz, James (March 2006). "CH. 6 – Hydrogen" (PDF). NASA Glenn Research Center Glenn Safety Manual, Document GRC-MQSA.001. NASA. Retrieved 2008-02-05.</ref> Η ορθο-/παρα- διάκριση επίσης υπάρχει και σε άλλα υδρογονούχα μόρια ή χαρακτηριστικές ομάδες, όπως στο [[νερό]] και στο [[μεθυλένιο]], αλλά έχουν μικρή σημαντικότητα στις θερμικές τους ιδιότητες.<ref>Shinitzky, Meir; Elitzur, Avshalom C. (2006). "Ortho-para spin isomers of the protons in the methylene group". Chirality 18 (9): 754–756. doi:10.1002/chir.20319. PMID 16856167.</ref>
[[Αρχείο:Emissions Spectra.webm|μικρογραφία|Δοκιμή φάσματος υδρογόνου]]
Η καταλυόμενη αλληλομετατροπή ανάμεσα στις δύο αλλομορφές του διυδρογόνου αυξάνει την αναλογία του ορθοϋδρογόνου με την αύξηση της θερμοκρασίας. Έτσι το γρήγορα συμπυκνωμένο υδρογόνο περιέχει μεγάλες ποσότητες του υψηλής ενέργειας ορθοϋδρογόνου, που μετατρέπεται πολύ αργά σε παραϋδρογόνο.<ref>Milenko, Yu. Ya.; Sibileva, R. M.; Strzhemechny, M. A (1997). "Natural ortho-para conversion rate in liquid and gaseous hydrogen". Journal of Low Temperature Physics 107 (1–2): 77–92. Bibcode:1997JLTP..107...77M. doi:10.1007/BF02396837.</ref> Η αναλογία ορθο/παρα σε συμπυκνωμένο υδρογόνο είναι σημαντική για την παραγωγή και αποθήκευση του υγρού υδρογόνου: Η μετατροπή του ορθοϋδρογόνου σε παραϋδρογόνο είναι μια εξώθερμη διεργασία και παράγει αρκετή θερμότητα για να εξαερωθεί κάποια ποσότητα υγρού υδρογόνου, οδηγώντας σε μείωση του υγροποιημένου υλικού. [[Κατάλυση|Καταλύτες]] για την ορθο/παρα μετατροπή, όπως το [[τριοξείδιο του σιδήρου]], ο [[ενεργός άνθρακας]] και η [[λευκόχρυσος|λευκοχρυσιούχα]] [[άσβεστος]], μέταλλα [[σπάνιες γαίες|σπάνιων γαιών]], ενώσεις του [[ουράνιο|ουρανίου]], [[τριοξείδιο του χρωμίου]] και κάποιες ενώσεις του [[νικέλιο|νικελίου]], χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια της ψύξης του υδρογόνου.<ref>Svadlenak, R. Eldo; Scott, Allen B (1957). "The Conversion of Ortho- to Parahydrogen on Iron Oxide-Zinc Oxide Catalysts". Journal of the American Chemical Society 79 (20): 5385–5388. doi:10.1021/ja01577a013.</ref>

=== Φάσεις του υδρογόνου ===

# [[Συμπιεσμένο υδρογόνο]]
# [[Υγρό υδρογόνο]]
# [[Ημιστερεό υδρογόνο]]
# [[Στερεό υδρογόνο]]
# [[Μεταλλικό υδρογόνο]]

=== Ενώσεις του υδρογόνου ===

==== Ομοιοπολικές (ανόργανες και οργανικές) ενώσεις ====

Αν και το διυδρογόνο (H<sub>2</sub>) δεν είναι και πολύ δραστικό στις κανονικές συνθήκες περιβάλλοντος, σχηματίζει ενώσεις με τα περισσότερα χημικά στοιχεία. Το υδρογόνο μπορεί να σχηματίσει ενώσεις με στοιχεία πιο ηλεκτραρνητικά από το ίδιο, όπως τα [[αλογόνα]] ή το [[οξυγόνο]]. Σε αυτές τις ενώσεις το υδρογόνο έχει μερικό (στατιστικό) θετικό φορτίο.<ref>Clark, Jim (2002). "The Acidity of the Hydrogen Halides". Chemguide. Retrieved 2008-03-09.</ref> Όταν ενωθεί με το [[φθόριο]], το οξυγόνο ή το [[άζωτο]], το υδρογόνο να σχηματίζει επίσης μέτριας ισχύος μη ομοιοπολικούς δεσμούς, που ονομάζονται [[δεσμός υδρογόνου|δεσμοί υδρογόνου]], που είναι ζωτικής σημασίας για τη σταθερότητα και (τη λειτουργικότητα) της δομής πολλών [[βιολογία|βιολογικών]] μορίων.<ref>Kimball, John W. (2003-08-07). "Hydrogen". Kimball's Biology Pages. Retrieved 2008-03-04.</ref><ref>IUPAC Compendium of Chemical Terminology, Electronic version, Hydrogen Bond</ref> Το υδρογόνο επίσης σχηματίζει ενώσεις και με λιγότερο ηλεκτραρνητικά από το ίδιο στοιχεία, όπως τα [[μέταλλα]] και τα [[μεταλλοειδή]], στα οποία (όταν σχηματίζει με αυτά ομοιοπολικούς δεσμούς) έχει μερικό αρνητικό φορτίο. Αυτές οι ενώσεις είναι συχνά γνωστές ως [[υδρίδια]].<ref>Sandrock, Gary (2002-05-02). "Metal-Hydrogen Systems". Sandia National Laboratories. Retrieved 2008-03-23.</ref>

Το υδρογόνο σχηματίζει ένα μεγάλο αριθμό ενώσεων μόνο με τον [[άνθρακας|άνθρακα]], που ονομάζονται [[υδρογονάνθρακες]], αλλά και έναν ακόμη μεγαλύτερο αριθμό ενώσεων στα οποία συμμετέχουν και [[ετεροάτομο|ετεροάτομα]]. Εξαιτίας της μεγάλης συσχέτισης αυτών των ενώσεων με τα [[ζωή|ζωντανά]] πλάσματα ονομάστηκαν [[οργανικές ενώσεις]].<ref name="hydrocarbon">"Structure and Nomenclature of Hydrocarbons". Purdue University. Retrieved 2008-03-23.</ref> Η μελέτη των ιδιοτήτων (των οργανικών ενώσεων) είναι το κύριο πεδίο έρευνας της [[οργανική χημεία|οργανικής χημείας]].<ref>"Organic Chemistry". Dictionary.com. Lexico Publishing Group. 2008. Retrieved 2008-03-23.</ref> Ειδικότερα, η μελέτη των ενώσεων που σχετίζονται άμεσα με τους ζωντανούς οργανισμούς είναι γνωστή ως [[βιοχημεία]].<ref>"Biochemistry". Dictionary.com. Lexico Publishing Group. 2008. Retrieved 2008-03-23.</ref> Σύμφωνα με κάποιους ορισμούς διαχωρισμού των οργανικών ενώσεων από τις ανόργανες απαραίτητος για τις οργανικές ενώσεις είναι μόνο ο άνθρακας. Ωστόσο, η πλειοψηφία αυτών (των οργανικών ενώσεων) περιέχει υδρογόνο, γιατί είναι ο [[δεσμός άνθρακα - υδρογόνου]] που δίνει σε αυτήν την κατηγορία ενώσεων τα περισσότερα από τα ιδιαίτερα χημικά χαρακτηριστικά της. Ακόμη, ο δεσμός άνθρακα - υδρογόνου είναι απαραίτητος σύμφωνα με κάποιους άλλους ορισμούς της έννοιας «οργανική», στη [[Χημεία]].<ref name="hydrocarbon" /> Εκατομμύρια υδρογονανθράκων (μόνο) είναι γνωστοί, και συχνά η σύνθεσή τους απαιτεί πολύπλοκες παραγωγικές οδούς, οι οποίες (σχετικά) σπάνια περιλαμβάνουν και αντιδράσεις με στοιχειακό υδρογόνο.

==== Τα υδρίδια ====

{{κύριο|υδρίδια}}Οι ενώσεις του υδρογόνου ονομάζονται συχνά υδρίδια. Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται αρκετά χαλαρά. Κανονικά, ο όρος «υδρίδια» υπονοεί (συνήθως) ότι ένα ή περισσότερα άτομα υδρογόνου στην ένωση έχουν απόλυτο ή σχετικό ανιονικό χαρακτήρα, που παριστάνεται με H<sup>-</sup>, και χρησιμοποιείται όταν το υδρογόνο σχηματίζει μια ένωση με ένα χημικό στοιχείο πιο ηλεκτροθετικό από το ίδιο. Η ύπαρξη του ανιόντος υδρογόνου προτάθηκε από το [[Γκίλμπερτ Ν. Λιούις]] (''Gilbert N. Lewis'') το [[1916]] για τα «αλατόμορφα» υδρίδια των χημικών στοιχείων των ομάδων 1 και 2 του περιοδικού πίνακα. Αυτό όντως επιδείχθηκε από τον Μόερς (''Moers'') το [[1920]] με [[ηλεκτρόλυση]] [[τήξη|τήγματος]] [[υδρίδιο του λιθίου|υδριδίου του λιθίου]] (LiH). Η ηλεκτρόλυση απέδωσε όντως τη [[στοιχειομετρία|στοιχειομετρικά]] αναμενόμενη ποσότητα υδρογόνου στην άνοδο.<ref>Moers, Kurt (1920). "Investigations on the Salt Character of Lithium Hydride". Zeitschrift für Anorganische und Allgemeine Chemie 113 (191): 179–228. doi:10.1002/zaac.19201130116.</ref> Ωστόσο, για υδρίδια άλλων ομάδων, δηλαδή εκτός των ομάδων 1 και 2 του περιοδικού συστήματος, ο όρος «ανιόν υδρογόνου» είναι παραπλανητικός, αν λάβουμε υπόψη τη (σχετικά) μικρή ηλεκτραρνητικότητα του υδρογόνου. Μάλιστα υπάρχει και μια εξαίρεση για το πολυμερικό [[υδρίδιο του βηρυλλίου]] (BeH<sub>2</sub>), παρόλο που το [[βηρύλλιο]] ανήκει στην ομάδα 2. Στο [[λιθιοαργιλιοϋδρίδιο]] (LiAlH<sub>4</sub>), υπάρχει το ανιόν [AlH<sub>4</sub>] που φέρει υδριδικά κέντρα ενωμένα με το Al<sup>III</sup>.

Παρόλο που τα υδρίδια μπορούν να σχηματιστούν σχεδόν με όλα τα χημικά στοιχεία των «κύριων» ομάδων του περιοδικού συστήματος, ο αριθμός των συνδυασμών των πιθανών ενώσεων ποικίλλει πολύ. Για παράδειγμα, υπάρχουν πάνω από [[100 (αριθμός)|100]] δυαδικά υδρίδια με το [[βόριο]], που μαζί με παράγωγά τους ονομάζονται γενικά [[βοράνια]], αλλά υπάρχει μόνο ένα δυαδικό [[υδρίδιο του αργιλίου]].<ref>Downs, Anthony J.; Pulham, Colin R. (1994). "The hydrides of aluminium, gallium, indium, and thallium: a re-evaluation". Chemical Society Reviews 23 (3): 175–184. doi:10.1039/CS9942300175.</ref> Δυαδικό υδρίδιο του [[ίνδιο]]υ δεν έχει ακόμη ταυτοποιηθεί, παρόλο που υπάρχουν μεγαλύτερα σύμπλοκα που εμπεριέχουν ίνδιο και υδρογόνο.<ref>Hibbs, David E.; Jones, Cameron; Smithies, Neil A. (1999). "A remarkably stable indium trihydride complex: synthesis and characterisation of [InH3P(C6H11)3]". Chemical Communications (2): 185–186. doi:10.1039/a809279f.</ref>

Στην [[ανόργανη χημεία]], τα ανιόντα υδριδίου μπορούν επίσης να εξυπηρετίσουν ως [[συναρμοτές γέφυρας]] μεταξύ δυο μεταλλικών ιόντων σε [[ενώσεις συναρμογής]]. Αυτή η λειτουργία είναι ιδιαίτερα συχνή για τα χημικά στοιχεία της 13 ομάδας, ιδιαίτερα για τα βοράνια, για τα σύμπλοκα του [[αργίλιο|αργιλίου]] και για τα συμπλέγματα [[καρβοβοράνια|καρβοβορανίων]].<ref name="Miessler">Miessler, Gary L.; Tarr, Donald A. (2003). Inorganic Chemistry (3rd ed.). Prentice Hall. ISBN 0-13-035471-6.</ref>
{{Δυαδικά υδρίδια}}
* Σημείωση: Το παραπάνω πρότυπο των «δυαδικών υδριδίων» παρουσιάζει όλα τα γνωστά δυαδικά υδρίδια χωρίς [[αλυσοποίηση]].

==== Πρωτόνια και οξέα ====

{{κύριο|Αντίδραση οξέος-βάσης}}

Η [[οξειδοαναγωγή|οξείδωση]] του υδρογόνου αφαιρεί το ηλεκτρόνιό του και δίνει H<sup>+</sup>, που δεν περιέχει ηλεκτρόνια και ο πυρήνας του αποτελείται συνήθως μόνο από ένα πρωτόνιο. Γι' αυτό συχνά το H<sup>+</sup> ονομάζεται «πρωτόνιο». Αυτό το χημικό είδος είναι κεντρικό στη μελέτη των [[οξύ|οξέων]]. Σύμφωνα με την [[οξεοβασική θεωρία Μπρόνστιντ-Λόουρυ]] (''Brønsted–Lowry acid–base theory''), τα οξέα είναι (εξ' ορισμού) δότες πρωτονίων, ενώ οι [[βάση|βάσεις]] είναι δέκτες πρωτονίων.

Ένα «γυμνό» πρωτόνιο, H<sup>+</sup>, δεν μπορεί να υπάρξει ούτε σε ένα [[διάλυμα]] ούτε σε ιονικούς κρυστάλλους, γιατί εξαιτίας της ακαταμάχητης έλξης του για άλλα άτομα και μόρια, παραμένει ενωμένο με κάποια από αυτά. Ωστόσο, ο όρος «πρωτόνιο» πολλές φορές χρησιμοποιείται χαλαρά και μεταφορικά για να αναφερθεί στο θετικά φορτισμένο ή κατιονικό υδρογόνο ενωμένο με άλλα χημικά είδη, και σύμφωνα με αυτήν την πρακτική, γράφεται ως H<sup>+</sup>, χωρίς κανέναν υπαινιγμό ότι τα γυμνά πρωτόνια υπάρχουν (πραγματικά) ελεύθερα ως χημικά είδη.

Για να αποφευχθεί κάθε υπαινιγμός ότι υφίσταται «γυμνό» διαλυμένο πρωτόνιο σε διάλυμα, τα όξινα υδατικά διαλύματα θεωρούνται ότι περιέχουν ένα λιγότερο απίθανο εικονικό χημικό είδος, που ονομάζεται «υδροξώνιο» (H<sub>3</sub>O<sup>+</sup>). Ωστόσο, ακόμη και σε αυτήν την περίπτωση, τέτοια διαλυμένα υδρογονοκατιόντα θεωρούνται ότι πιο ρεαλιστικά και φυσικά οργανώνονται σε συγκροτήματα που αντιστοιχούν σε χημικά είδη πιο κοντά στον τύπο H<sub>9</sub>O<sub>4</sub><sup>+.</sup><ref>Okumura, Anthony M.; Yeh, L. I.; Myers, J. D.; Lee, Y. T (1990). "Infrared spectra of the solvated hydronium ion: vibrational predissociation spectroscopy of mass-selected H3O+•(H2O)n•(H2)m". Journal of Physical Chemistry 94 (9): 3416–3427. doi:10.1021/j100372a014.</ref>

Άλλα ιόντα οξωνίου βρίσκονται όταν το νερό βρίσκεται σε διάλυμα μαζί με άλλους διαλύτες.<ref>Perdoncin, Giulio; Scorrano, Gianfranco (1977). "Protonation Equilibria in Water at Several Temperatures of Alcohols, Ethers, Acetone, Dimethyl Sulfide, and Dimethyl Sulfoxide". Journal of the American Chemical Society 99 (21): 6983–6986. doi:10.1021/ja00463a035.</ref>

Παρόλο που θεωρείται εξωτικό στη Γη, ένα από τα πιο συνηθισμένα ιόντα στο σύμπαν είναι το πρωτονιομένο μόριο υδρογόνου, δηλαδή το κατιόν τριυδρογόνου (H<sub>3</sub><sup>+</sup>).<ref>Carrington, Alan; R. McNab, Iain (1989). "The infrared predissociation spectrum of triatomic hydrogen cation (H3+)". Accounts of Chemical Research 22 (6): 218–222. doi:10.1021/ar00162a004.</ref>

=== Ισότοπα ===

{{κύριο|Ισότοπα του υδρογόνου}}
[[Αρχείο:Deuterium discharge tube.jpg|thumb|Σωλήνας φασματικής εκκένωσης δευτερίου]]
[[Αρχείο:Protium.svg|thumb|upright|Το «πρώτιο», το πιο συνηθισμένο [[ισότοπο]] του υδρογόνου, έχει ένα πρωτόνιο και ένα ηλεκτρόνιο. Το μοναδικό ανάμεσα σε όλα τα σταθερά ισότοπα όλων των στοιχείων που δεν έχει κανένα νετρόνιο. Σχηματική απεικόνιση ενός θετικού σωματιδίου στο κέντρο και ενός αρνητικού σωματιδίου που περιφέρεται γύρω από το θετικό.]]

Το υδρογόνο έχει [[3 (αριθμός)|τρία (3)]] φυσικά υπάρχοντα ισότοπα, που παριστάνονται αντίστοιχα με <sup>1</sup>H, <sup>2</sup>Η και <sup>3</sup>H. Άλλα [[4 (αριθμός)|τέσσερα (4)]] πολύ ασταθή ισότοπα, (δηλαδή <sup>4</sup>H, <sup>5</sup>H, <sup>6</sup>Η και <sup>7</sup>H) έχουν συντεθεί τεχνητά σε εργαστήρια, αλλά δεν παρατηρήθηκαν ποτέ στη φύση.<ref>Gurov, Yu. B.; Aleshkin, D. V.; Behr, M. N.; Lapushkin, S. V.; Morokhov, P. V.; Pechkurov, V. A.; Poroshin, N. O.; Sandukovsky, V. G.; Tel'kushev, M. V.; Chernyshev, B. A.; Tschurenkova, T. D (2004). "Spectroscopy of superheavy hydrogen isotopes in stopped-pion absorption by nuclei". Physics of Atomic Nuclei 68 (3): 491–97. Bibcode:2005PAN....68..491G. doi:10.1134/1.1891200.</ref><ref>Korsheninnikov, A.; Nikolskii, E.; Kuzmin, E.; Ozawa, A.; Morimoto, K.; Tokanai, F.; Kanungo, R.; Tanihata, I. et al. (2003). "Experimental Evidence for the Existence of 7H and for a Specific Structure of 8He". Physical Review Letters 90 (8): 082501. Bibcode:2003PhRvL..90h2501K. doi:10.1103/PhysRevLett.90.082501.</ref>

# Το '''<sup>1</sup>H''' είναι το πιο συνηθισμένο ισότοπο του υδρογόνου, με μια αφθονία πάνω από 99,98%. Επειδή ο πυρήνας αυτού του ισοτόπου αποτελείται μόνο από πρωτόνιο, του δίνεται το περιγραφικό αλλά σχετικά σπάνια χρησιμοποιούμενο τυπικό όνομα [[πρώτιο]].<ref>Urey, Harold C.; Brickwedde, F. G.; Murphy, G. M. (1933). "Names for the Hydrogen Isotopes". Science 78 (2035): 602–603. Bibcode:1933Sci....78..602U. doi:10.1126/science.78.2035.602. PMID 17797765.</ref>
# Το '''<sup>2</sup>H''' ή '''D''' είναι ένα άλλο σταθερό ισότοπο του υδρογόνου, γνωστό ως [[δευτέριο]], και ο πυρήνας του αποτελείται από ένα (1) πρωτόνιο και ένα (1) νετρόνιο. Ουσιαστικά όλο το δευτέριο στο [[σύμπαν]] θεωρείται ότι παράχθηκε κατά τη διάρκεια της [[Μεγάλη Έκρηξη|Μεγάλης Έκρηξης]], και υπάρχει από εκείνη την εποχή. Το δευτέριο δεν είναι [[ραδιενέργεια|ραδιενεργό]] και δεν παρουσιάζει σημαντική [[τοξικότητα]]. Το [[νερό]] που είναι εμπλουτισμένο σε μόρια που περιέχουν δευτέριο αντί μόνο πρώτιο λέγεται [[βαρύ ύδωρ]]. Το δευτέριο και οι ενώσεις του χρησιμοποιούνται ως ένα μη ραδιενεργός τρόπος επισήμανσης σε χημικά πειράματα και σε διαλύτες για [[φασματοσκοπία]] <sup>1</sup>H-NMR.<ref>Oda, Y; Nakamura, H.; Yamazaki, T.; Nagayama, K.; Yoshida, M.; Kanaya, S.; Ikehara, M. (1992). "1H NMR studies of deuterated ribonuclease HI selectively labeled with protonated amino acids". Journal of Biomolecular NMR 2 (2): 137–47. doi:10.1007/BF01875525. PMID 1330130.</ref> Το βαρύ ύδωρ χρησιμοποιείται ως ένας [[επιβραδυντής νετρονίων]] και ως [[ψυκτικό]] για [[πυρηνικός αντιδραστήρας|πυρηνικούς αντιδραστήρες]]. Επίσης το δευτέριο αποτελεί εν δυνάμει καύσιμο για οικονομικά βιώσιμη (ελεγχόμενη) [[πυρηνική σύντηξη]].<ref>Broad, William J. (November 11, 1991). "Breakthrough in Nuclear Fusion Offers Hope for Power of Future". The New York Times. Retrieved 2008-02-12.</ref>
# Το '''<sup>3</sup>H''' ή '''T''', γνωστό ως [[τρίτιο]], περιέχει ένα (1) πρωτόνιο και [[2 (αριθμός)|δύο (2)]] νετρόνια στον πυρήνα του. Είναι ραδιενεργό, διασπώμενο σε [[ήλιο-3]] μέσω μιας [[β-διάσπαση|β- διάσπασης]], με μια [[ημιζωή]] 12,32 έτη.<ref name="Miessler" /> Είναι τόσο ραδιενεργό που χρησιμοποιείται ως φωτεινή βαφή, κάνοντάς το χρήσιμο, για παράδειγμα, σε [[ρολόι χειρός|ρολόγια χειρός]]. Το [[γυαλί]] του ρολογιού αποτρέπει τη μικρή ποσότητα της ραδιενέργειας να βγαίνει έξω.<ref>The Elements, Theodore Gray, Black Dog & Leventhal Publishers Inc., 2009</ref> Μικρές ποσότητες τρίτιου υπάρχουν στη φύση, εξαιτίας της επίδρασης της [[κοσμική ακτινοβολία|κοσμικής ακτινοβολίας]] στα ατμοσφαιρικά αέρια. Επίσης μια ποσότητα τρίτιου εκλύθηκε κατά τη διάρκεια των [[πυρηνική δοκιμή|πυρηνικών δοκιμών]].<ref>Staff (November 15, 2007). "Tritium". U.S. Environmental Protection Agency. Retrieved 2008-02-12.</ref> Χρησιμοποιήθηκε σε αντιδράσεις πυρηνικής σύντηξης,<ref>Nave, C. R. (2006). "Deuterium-Tritium Fusion". HyperPhysics. Georgia State University. Retrieved 2008-03-08.</ref> ως ένας ιχνηλάτης στην [[ισοτοπική γεωχημεία]]<ref>Kendall, Carol; Caldwell, Eric (1998). Fundamentals of Isotope Geochemistry. US Geological Survey. Retrieved 2008-03-08.</ref> και σε εξειδικευμένες αυτοτροφοδοτούμενες συσκευές φωτισμού.<ref>The Tritium Laboratory". University of Miami. 2008. Retrieved 2008-03-08.</ref> Το τρίτιο χρησιμοποιήθηκε επίσης σε χημικά και βιολογικά πειράματα επισήμανσης ως ένας [[ραδιοεπισημαντής]].<ref name="holte">Holte, Aurali E.; Houck, Marilyn A.; Collie, Nathan L. (2004). "Potential Role of Parasitism in the Evolution of Mutualism in Astigmatid Mites". Experimental and Applied Acarology (Lubbock: Texas Tech University) 25 (2): 97–107. doi:10.1023/A:1010655610575.</ref>

Το υδρογόνο είναι το μόνο χημικό στοιχείο για το οποίο υπάρχουν σήμερα διαφορετικά ονόματα για τα διαφορετικά ισότοπά του. Παλαιότερα, στα αρχικά στάδια της μελέτης της ραδιενέργειας, και σε διάφορα βαριά ραδιενεργά ισότοπα είχαν δοθεί δικά τους ονόματα, αλλά τέτοια ονόματα δεν χρησιμοποιούνται πλέον, παρά μόνο για το δευτέριο και το τρίτιο. Επίσης έχουν και δικά τους χημικά σύμβολα, D για το δευτέριο και T για το τρίτιο, αντί για <sup>2</sup>Η και <sup>3</sup>H, αντίστοιχα, αλλά φυσικά δεν χρησιμοποιήθηκε το σύμβολο P για το πρώτιο, αφού το σύμβολο ήταν ήδη σε χρήση για το στοιχείο [[φωσφόρος]] και δεν ήταν διαθέσιμο για το πρώτιο.<ref>van der Krogt, Peter (May 5, 2005). "Hydrogen". Elementymology & Elements Multidict. Retrieved 2010-12-20.</ref> Σύμφωνα με την [[IUPAC]] επιτρέπεται η χρήση των D και Τ, αλλά προτιμάται η χρήση των συμβόλων <sup>2</sup>Η και <sup>3</sup>H, αντίστοιχα.<ref>§ IR-3.3.2, Provisional Recommendations, Nomenclature of Inorganic Chemistry, Chemical Nomenclature and Structure Representation Division, IUPAC. Accessed on line October 3, 2007.</ref>

== Ιστορία ==

=== Ανακάλυψη και χρήση του υδρογόνου ===

{{κύριο|Τεχνολογία υδρογόνου|}}
[[Αρχείο:Antoine-Laurent Lavoisier (by Louis Jean Desire Delaistre)RENEW.jpg|thumb|180px|Αντουάν Λωράν Λαβουαζιέ]]

Το [[1671]], ο [[Ρόμπερτ Μπόιλ]] (''Robert Boyle'') το ανακάλυψε εκ νέου και περιέγραψε την αντίδραση ρινισμάτων [[σίδηρος|σιδήρου]] και διαλυμάτων οξέων, που κατέληγαν στην παραγωγή αέριου υδρογόνου.<ref>Boyle, Robert "Tracts written by the Honourable Robert Boyle containing new experiments, touching the relation betwixt flame and air..." (London, England: 1672).</ref><ref>Winter, Mark (2007). "Hydrogen: historical information". WebElements Ltd. Retrieved 2008-02-05.</ref>

Το [[1766]], ο [[Χένρι Κάβεντις]] (''Henry Cavendish'') ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε το παραγόμενο υδρογόνο ως ξεχωριστό χημικό στοιχείο, ονομάζοντας το αέριο που προκύπτει από την αντίδραση μετάλλου - οξέος «εύφλεκτο αέρα». Θεώρησε όμως ότι ο «εύφλεκτος αέρας» ήταν στην πραγματικότητα ταυτόσημο με την υποθετική ουσία που ονομάζονταν τότε «φλόγιστρον»<ref>"Why did oxygen supplant phlogiston? Research programmes in the Chemical Revolution – Cambridge Books Online – Cambridge University Press". Retrieved 2011-10-22.</ref><ref>Just the Facts—Inventions & Discoveries, School Specialty Publishing, 2005.</ref> και επιπλέον βρήκε το [[1781]] ότι ο «εύφλεκτος αέρας» παρήγαγε νερό όταν καίγονταν. Συνήθως πιστώνεται την ανακάλυψη του υδρογόνου ως χημικό στοιχείο.<ref name="Nostrand">"Hydrogen". Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry. Wylie-Interscience. 2005. pp. 797–799. ISBN 0-471-61525-0.</ref><ref name="nbb">Emsley, John (2001). Nature's Building Blocks. Oxford: Oxford University Press. pp. 183–191. ISBN 0-19-850341-5.</ref>

Το [[1783]], ο [[Αντουάν Λαβουαζιέ]] ονόμασε το νέο χημικό στοιχείο «υδρογόνο» (από τις ελληνικές λέξεις «ὕδρω» και «γενῆς»),<ref name="Stwertka">Stwertka, Albert (1996). A Guide to the Elements. Oxford University Press. pp. 16–21. ISBN 0-19-508083-1.</ref> όταν αυτός και ο [[Πιέρ Σιμόν Λαπλάς|Λαπλάς]] ανακάλυψαν εκ νέου το εύρημα του Κάβεντις, ότι δηλαδή το υδρογόνο καίγεται σχηματίζοντας νερό.<ref name="nbb" />

Ο Λαβουαζιέ παρήγαγε υδρογόνο με τα περίφημα πειράματά του στη μάζα που μετατρέπεται με την αντίδραση ατμού με μεταλλικό σίδηρο, με διοχέτευση ροής ατμού μέσα από ένα πυρακτωμένο στη φωτιά σιδερένιο σωλήνα. Η αναερόβια οξείδωση του σιδήρου από τα πρωτόνια του νερού σε υψηλή θερμοκρασία μπορεί να αναπαρασταθεί σχηματικά από τις ακόλουθες στοιχειομετρικές εξισώσεις:
<div style='text-align: center;'>

<math>\mathrm{Fe + H_2O \xrightarrow{} FeO + H_2} </math><br><math>\mathrm{2Fe + 3H_2O \xrightarrow{} Fe_2O_3 + 3H_2} </math><br><math>\mathrm{3Fe + 4H_2O \xrightarrow{} Fe_3O_4 + 4H_2} </math>
</div>

Πολλά μέταλλα, όπως για παράδειγμα το [[ζιρκόνιο]], δίνει μια παρόμοια αντίδραση με το [[νερό]], που επίσης οδηγεί στην παραγωγή υδρογόνου.

Το υδρογόνο υγροποιήθηκε για πρώτη φορά από τον [[Τζέιμς Ντιούαρ]] (''James Dewar''), το [[1898]], χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της [[υγροποίηση αερίων|απότομης εκτόνωσης συμπιεσμένου αερίου]]. Διατήρησε το υγρό υδρογόνο που παράχθηκε στην ομώνυμη εφεύρεσή του, το [[δοχείο Ντιούαρ]].<ref name="nbb" /> Με την ίδια μέθοδο κατόρθωσε να παρασκευάσει στερεό υδρογόνο τον επόμενο χρόνο ([[1899]]).<ref name="nbb" /> Το [[δευτέριο]] ανακαλύφθηκε το Δεκέμβριο του [[1931]] από τον [[Χάρολντ Ουρέυ]] (''Harold Urey'') και το [[τρίτιο]] (που είναι [[τεχνητά νουκλίδια|τεχνητό]]) πρωτοπαρασκευάστηκε το [[1934]], από τους [[Έρνεστ Ράδερφορντ]] (''Ernest Rutherford''), [[Μαρκ Όλιφαντ]] (''Mark Oliphant'') και [[Πωλ Χάρτεκ]] (''Paul Harteck'').<ref name="Nostrand" /> Το [[βαρύ ύδωρ]] (D<sub>2</sub>O), ανακαλύφθηκε από την ομάδα του Ουρέυ το [[1932]].<ref name="nbb" /> Ο [[Φράνκις Ισαάκ ντε Ριβάζ]] ('' François Isaac de Rivaz'') κατασκεύασε τον πρώτο [[κινητήρας ντε Ριβάζ|κινητήρα ντε Ριβάζ]] (''first de Rivaz engine''), τον πρώτο [[κινητήρας εσωτερικής καύσης|κινητήρα εσωτερικής καύσης]] που χρησιμοποιούσε μείγμα υδρογόνου και [[οξυγόνο]]υ, το [[1806]]. Ο [[Έντουαρντ Ντάνιελ Κλαρκ]] (''Edward Daniel Clarke'') ανακάλυψε τον [[σωλήνας ανάφλεξης|σωλήνα ανάφλεξης]] υδρογόνου το [[1819]]. Ο [[Γιόχαν Γουόλφγκαγκ Ντομπερέινερ]] (''Johann Wolfgang Döbereiner'') εφηύρε την ομώνυμη [[λυχνία υδρογόνου]] το [[1823]].<ref name="nbb" />

Το πρώτο [[αερόστατο|αερόστατο υδρογόνου]] εφευρέθηκε από τον [[Ζακ Σαρλ]] (''Jacques Charles'') το [[1783]].<ref name="nbb" /> Το υδρογόνο παρείχε την απαιτούμενη [[άνωση]] για τα πρώτα αξιόπιστα αεροπορικά ταξίδια μετά από την εφεύρεση, το [[1852]], του πρώτου [[αερόπλοιο|αερόπλοιου υδρογόνου]] από τον [[Χενρί Γκιφφάρντ]] (''Henri Giffard'').<ref name="nbb" /> Ο Γερμανός [[Κόμης Φέρντιναρντ φον Ζέππελιν]] (''count Ferdinand von Zeppelin'') προώθησε την ιδέα των «σκληρών» αερόπλοιων που ανυψώθηκαν με υδρογόνο και που αργότερα ονομάσθηκαν προς τιμήν του [[Ζέπελιν (αερόπλοιο)|Ζέπελιν]]. Το πρώτο τέτοιο αερόπλοιο πέταξε το [[1900]].<ref name="nbb" /> Η εφεύρεση αυτή εγκαινίασε τις πρώτες τακτικές αερογραμμές που, από το [[1910]], που άρχισαν, μέχρι την έναρξη του [[ΑΠΠ]], τον [[Αύγουστος|Αύγουστο]] του [[1914]] είχαν μεταφέρει 35.000 επιβάτες χωρίς κανένα ατύχημα. Κατά τη διάρκεια του πολέμου τα ζέπελιν χρησιμοποιήθηκαν σε αποστολές [[αναγνώριση]]ς και [[βομβαρδισμός|βομβαρδισμού]] και με ανύψωση από πλοία του [[ναυτικό|ναυτικού]].

Η πρώτη υπερατλαντική πτήση (χωρίς στάσεις) έγινε από το βρετανικό αερόπλοιο R34 το [[1919]]. Οι κανονικές αερογραμμές με αερόπλοια επαναλήφθηκαν τη δεκαετία του [[1920]] και η ανακάλυψη του [[ήλιο|ηλίου]] στις [[ΗΠΑ]], ως μη εύφλεκτο υποσχόταν αυξημένη ασφάλεια, αλλά οι ΗΠΑ αρνήθηκαν να πουλήσουν το νέο αέριο για μια τέτοια χρήση. Γι' αυτό συνεχίστηκε η χρήση υδρογόνου στα αερόπλοια, μέχρι το περίφημο δυστύχημα του αερόπλοιου Hindenburg πάνω από το [[Νιου Τζέρσεϊ]] στις [[6 Μαΐου]] του [[1937]]. Το επεισόδιο μεταδόθηκε ζωντανά από το [[ραδιόφωνο]] και [[κινηματογράφος|κινηματογραφήθηκε]]. Η ανάφλεξη διαρροής υδρογόνου θεωρήθηκε ευρέως ως η αιτία του, αλλά πιο προσεκτικές έρευνες που έγιναν αργότερα έδειξαν πως η αιτία ήταν η ανάφλεξη του υφάσματος με επικάλυψη [[αλουμίνιο|αλουμινίου]], που χρησίμευε σαν περίβλημα, από στατικό [[ηλεκτρισμός|ηλεκτρισμό]]. Όμως η δυσφήμιση του υδρογόνου ως ανυψωτικού αερίου από το συμβάν είχε γίνει και ήταν καταλυτική και προκάλεσε τη διακοπή της χρήσης αερόπλοιων εις όφελος των βαρύτερων του αέρα [[αεροπλάνο|αεροπλάνων]], που όμως, στην πραγματικότητα ποτέ δεν εγγυήθηκαν τη σχετικά ανώτερη ασφάλεια των αερόπλοιων (έστω και υδρογόνου), που είχαν μόλις ένα δυστύχημα σε 30 χρόνια πτήσεων. Βέβαια, στην επιλογή των αεροπλάνων στις εθνικές και διεθνείς αερογραμμές συνέβαλε και το γεγονός της αυξημένης ταχύτητας που τα τελευταία πέτυχαν καθώς εξελίσσονταν, που ήταν δύσκολο να την παρακολουθήσουν τα αναλογικά πιο ογκώδη αερόπλοια.

Ωστόσο άλλες χρήσεις του υδρογόνου συνέχισαν να εφευρίσκονται και να χρησιμοποιούνται, όπως η πρώτη ψυχόμενη με υδρογόνο στροβιλογεννήτρια το [[1937]] στο [[Ντέυτον]] του [[Οχάιο]], από την Dayton Power & Light Co,<ref>A chronological history of electrical development from 600 B.C". Archive.org. Retrieved 2009-04-06.</ref> που λόγω της θερμικής αγωγιμότητας του αερίου υδρογόνου είναι η πιο συνηθισμένη μέθοδος στον τομέα ακόμη και στις μέρες μας ([[2009]]).

Το [[1977]] εφευρέθηκε η πρώτη [[μπαταρία]] [[νικέλιο|νικελίου]] - υδρογόνου και χρησιμοποιήθηκε από τον [[τεχνητός δορυφόρος|τεχνητό δορυφόρο]] NTS-2.<ref>"NTS-2 Nickel-Hydrogen Battery Performance 31". Aiaa.org. Retrieved 2009-04-06.</ref> Ακολούθησαν σε χρήση της μπαταρίας αυτής στους δορυφόρους ή [[διαστημόπλοιο|διαστημόπλοια]] ISS,<ref>Jannette, A.G.; Hojnicki, J.S.; McKissock, D.B.; Fincannon, J.; Kerslake, T.W.; Rodriguez, C.D. (2004 (2002)). "Validation of international space station electrical performance model via on-orbit telemetry". IECEC '02. 2002 37th Intersociety Energy Conversion Engineering Conference, 2002. pp. 45–50. doi:10.1109/IECEC.2002.1391972. ISBN 0-7803-7296-4. Retrieved 2011-11-11.</ref> Mars Odyssey,<ref>Anderson, P.M.; Coyne, J.W. (2002). "A lightweight, high reliability, single battery power system for interplanetary spacecraft". A lightweight high reliability single battery power system for interplanetary spacecraft 5. pp. 5–2433. doi:10.1109/AERO.2002.1035418. ISBN 0-7803-7231-X.</ref> Mars Global Surveyor<ref>"Mars Global Surveyor". Astronautix.com. Retrieved 2009-04-06.</ref> και το [[διαστημικό τηλεσκόπιο Χαμπλ]], στο οποίο τελικά αντικαταστάθηκαν το Μάιο του [[2009]],<ref>Hubble servicing mission 4 essentials</ref> πάνω από [[19 (αριθμός)|19]] χρόνια μετά την εκτόξευσή του και [[13 (αριθμός)|13]] χρόνια μετά το τέλος της διάρκειας της προσχεδιασμένης ζωής των μπαταριών αυτών.<ref>Extending Hubble's mission life with new batteries</ref>

=== Ο ρόλος του υδρογόνου στην ανάπτυξη της κβαντικής θεωρίας ===

[[Αρχείο:Emission spectrum-H.png|thumb|500 px|Χαρακτηριστικές γραμμές φάσματος εκπομπής υδρογόνου ατο ορατό - κοντινό υπεριώδες φάσμα. Η προσπάθεια εξήγησής τους οδήγησε στην ανάπτυξη της κβαντικής θεωρίας]]

Εξαιτίας της σχετικά απλής [[άτομο|ατομικής δομής]] του, που αποτελείται μόνο από ένα [[πρωτόνιο]] και ένα [[ηλεκτρόνιο]], το άτομο του υδρογόνου, μαζί με το [[φάσμα]] που εκπέμπεται ή απορροφάται από αυτό, ήταν κεντρικό για την ανάπτυξη της [[ατομική θεωρία|θεωρίας της ατομική δομής]].<ref>Crepeau, Bob (2006-01-01). "Niels Bohr: The Atomic Model". Great Scientific Minds (Great Neck Publishing). ISBN 1-4298-0723-7.</ref> Επιπλέον, η συνεπάγουσα σχετική απλότητα του μορίου υδρογόνου (H<sub>2</sub>) και ακόμη περισσότερο του κατιόντος διυδρογόνου (H<sub>2</sub><sup>+</sup>) επέτρεψε την πληρέστερη κατανόηση της φύσης του χημικού δεσμού, που ακολουθήθηκε σύντομα μετά από την [[κβαντομηχανική]] μεταχείριση του ατόμου του υδρογόνου που αναπτύχθηκε κατά τα μέσα της δεκαετίας του [[1920]].

Ένα από τα πρώτα κβαντικά φαινόμενα που εξάχθηκαν παρατηρήθηκε (αλλά δεν κατανοήθηκε αμέσως) από τον [[Τζέιμς Κλερκ Μάξγουελ|Μάξγουελ]] (''James Clerk Maxwell'') και αφορούσε το υδρογόνο, μισό αιώνα πριν ανακαλυφθεί η πλήρης κβαντομηχανική θεωρία. Ο Μάξγουελ παρατήρησε, συγκεκριμένα, ότι η σχετική [[θερμοχωρητικότητα]] του διυδρογόνου ανεξήγητα αποκλίνει από εκείνη που αντιστοιχεί σε ένα διατομικό αέριο κάτω από τη θερμοκρασία δωματίου και μάλιστα αρχίζει να αυξανόμενα να εξομαλύνεται με εκείνη ενός μονοατομικού αερίου σε κρυογενικές θερμοκρασίες. Σύμφωνα με την κβαντική θεωρία, αυτή η συμπεριφορά οφείλεται στα διαστήματα που αφήνουν τα κβαντισμένα επίπεδα περιστροφικής ενέργειας, που είναι σχετικά μεγάλα για το διυδρογόνο, εξαιτίας της σχετικά μικρής μάζας του. Αυτά τα σχετικά μεγάλης απόστασης επίπεδα «απαγορεύουν» την ίση διάχυση της θερμικής ενέργειας στην ενέργεια περιστροφικής κίνησης των μορίων του διυδρογόνου στις χαμηλές θερμοκρασίες. Τα διατομικά αέρια που αποτελούνται από βαρύτερα άτομα δεν έχουν τόσο μεγάλης απόστασης ενεργειακά επίπεδα και «δεν απαγορεύουν» τη διάχυση της θερμικής ενέργειας ώστε να παρατηρηθεί το ίδιο φαινόμενο.<ref>Berman, R.; Cooke, A. H.; Hill, R. W. (1956). "Cryogenics". Annual Review of Physical Chemistry 7: 1–20. Bibcode:1956ARPC....7....1B. doi:10.1146/annurev.pc.07.100156.000245.</ref>

== Φυσική παρουσία ==

[[Αρχείο:Nursery of New Stars - GPN-2000-000972.jpg|thumb|Ο [[NGC 604]], μια γιγαντιαία [[Η II περιοχή|περιοχή ιονισμένου υδρογόνου]] στο [[Γαλαξίας του Τριγώνου|Γαλαξία του Τριγώνου]]. Ένα λευκοπράσινο [[νεφέλωμα]] που μοιάζει με βαμβάκι σε μαύρο φόντο.]]

Όπως ανακάλυψε η [[Σεσίλια Πέιν-Γκαπόσκιν]] (Cecilia Payne-Gaposchkin) το 1925, το υδρογόνο, ως ατομικό υδρογόνο, είναι το πιο άφθονο χημικό στοιχείο στο σύμπαν, του οποίου αποτελεί πάνω από το 75% της μάζας του και πάνω από το 90% του συνολικού αριθμού των ατόμων, αν και η περισσότερη μάζα του σύμπαντος δεν βρίσκεται με τη μορφή της ύλης τύπου χημικών στοιχείων, αλλά μάλλον υποστηρίζεται ότι βρίσκεται σε μη ανιχνευθέντες ακόμη μορφές μάζας, όπως η [[σκοτεινή ύλη]] και η [[σκοτεινή ενέργεια]].<ref>Gagnon, Steve. "Hydrogen". Jefferson Lab. Retrieved 2008-02-05.</ref> Το υδρογόνο βρίσκεται σε μεγάλη αφθονία στα [[αστέρας|άστρα]] και στους γιγάντιους αεριώδεις [[πλανήτης|πλανήτες]]. Τα μοριακά νέφη διυδρογόνου είναι συσχετισμένα με το σχηματισμό νέων άστρων. Το υδρογόνο παίζει ένα ζωτικό ρόλο στην παραγωγή ενέργειας από τα άστρα, μέσω της [[αντίδραση πρωτονίου - πρωτονίου|αντίδρασης πρωτονίου - πρωτονίου]] και του [[κύκλος CNO|κύκλου CNO]] [[πυρηνική σύντηξη πυρηνικής σύντηξης]].<ref>Haubold, Hans; Mathai, A. M. (November 15, 2007). "Solar Thermonuclear Energy Generation". Columbia University. Retrieved 2008-02-12.</ref>

Σε όλο το σύμπαν, το περισσότερο υδρογόνο βρίσκεται με τη μορφή του ατομικού υδρογόνου και της κατάστασης [[Πλάσμα (φυσική)|πλάσματος]], του οποίου οι ιδιότητες είναι σημαντικά διαφορετικές από αυτές του μοριακού υδρογόνου (ή διυδρογόνου). Στην κατάσταση πλάσματος τα ηλεκτρόνια και τα πρωτόνια δεν βρίσκονται μαζί, με αποτέλεσμα μια πολύ μεγάλη ηλεκτρική αγωγιμότητα και φωτεινότητα, παράγοντας ουσιαστικά το φως του Ήλιου και των άλλων άστρων. Τα φορτισμένα σωματίδια επηρεάζονται πολύ από μαγνητικά και ηλεκτρικά πεδία. Για παράδειγμα, η αλληλεπίδραση του [[ηλιακός άνεμος|ηλιακού ανέμου]] με τη Γήινη [[μαγνητόσφαιρα]] δίνει τα [[ρεύματα Μπίρκελαντ]] (''Birkeland currents'') και τα [[σέλας|σέλαα]]. Το υδρογόνο βρίσκεται σε ουδέτερη ατομική μορφή στο [[διαστρικό ενδιάμεσο]]. Μεγάλες ποσότητες ουδέτερου υδρογόνου βρέθηκε στα συστήματα Λύρα α και θεωρείται ότι κυριαρχεί στην κοσμολογική βαρυονική πυκνότητα του σύμπαντος με μια [[μετατόπιση προς το ερυθρό]] z = 4.<ref>Storrie-Lombardi, Lisa J.; Wolfe, Arthur M. (2000). "Surveys for z > 3 Damped Lyman-alpha Absorption Systems: the Evolution of Neutral Gas". Astrophysical Journal 543 (2): 552–576. arXiv:astro-ph/0006044. Bibcode:2000ApJ...543..552S. doi:10.1086/317138.</ref>

Κάτω από τις συνηθισμένες στη Γη συνθήκες, το στοιχειακό υδρογόνο βρίσκεται στη μορφή του διατομικού αερίου διυδρογόνου (H<sub>2</sub>). Ωστόσο, το υδρογόνο είναι πολύ σπάνιο στην ατμόσφαιρα της Γης (με συγκέντρωση περίπου 1 ppm κατ'όγκο) επειδή το μικρό του βάρος επιτρέπει τη διαφυγή του από τη γήινη [[βαρύτητα]] προς το διάστημα πιο εύκολα σε σύγκριση με τα βαρύτερα αέρια. Ωστόσο, το υδρογόνο είναι το τρίτο πιο άφθονο χημικό στοιχείο στην επιφάνεια της Γης,<ref>Dresselhaus, Mildred et al. (May 15, 2003). "Basic Research Needs for the Hydrogen Economy" (PDF). Argonne National Laboratory, U.S. Department of Energy, Office of Science Laboratory. Retrieved 2008-02-05.</ref> το περισσότερο με τη μορφή του [[νερό|νερού]] και των [[υδρογονάνθρακες|υδρογονανθράκων]].<ref name="Miessler"/> Το υδρογόνο παράγεται από κάποια βακτήρια και άλγη και είναι φυσικό συστατικό των [[Αέρια εντέρου|αερίων εντέρου]], όπως το [[μεθάνιο]], που είναι μια πηγή υδρογόνου με αυξάνουσα σημαντικότητα.<ref>Berger, Wolfgang H. (November 15, 2007). "The Future of Methane". University of California, San Diego. Retrieved 2008-02-12.</ref>

Μια μορφή που ονομάζεται [[πρωτονιομένο μοριακό υδρογόνο]] (H<sub>3</sub><sup>+</sup>) είναι ένα από τα πιο άφθονα ιόντα στο σύμπαν και παίζει έναν αξιοσημείωτο ρόλο στη χημεία του διαστρικού ενδιάμεσου.<ref>McCall Group, Oka Group (April 22, 2005). "H3+ Resource Center". Universities of Illinois and Chicago. Retrieved 2008-02-05.</ref> Το ουδέτερο [[τριατομικό υδρογόνο]] (H<sub>3</sub>) μπορεί μόνο να υπάρχει σε μια διεγερμένη μορφή και είναι ασταθές.<ref>Helm, H. et al.. "Coupling of Bound States to Continuum States in Neutral Triatomic Hydrogen". Department of Molecular and Optical Physics, University of Freiburg, Germany. Retrieved 2009-11-25.</ref> Σε αντιδιαστολή, το θετικό [[ιόν μοριακού υδρογόνου]] (H<sub>2</sub><sup>+</sup>) είναι σπάνιο χημικό είδος στο σύμπαν.

== Παραγωγή ==

{{κύριο|Παραγωγή υδρογόνου}}

Το υδρογόνο παράγεται σε χημικά και βιολογικά εργαστήρια, συχνά ως ένα παραπροϊόν άλλων αντιδράσεων. Στη [[βιομηχανία]] παράγεται (κυρίως) για την [[υδρογόνωση]] [[ακορεστότητα|ακόρεστων]] ουσιών, και στη φύση παράγεται ως ένα μέσο εξουδετέρωσης αναγόμενων ισοδύναμων σε βιοχημικές αντιδράσεις.

=== Εργαστηριακή ===

1. Σε χημικά εργαστήρια το υδρογόνο συνήθως παράγεται με αντίδραση διαλυμάτων μη οξειδωτικών οξέων σε κάποια δραστικά μέταλλα όπως ο [[ψευδάργυρος]] με τη [[συσκευή Κιππ]] (''Kipp's apparatus''):
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{Zn + 2H^+ \xrightarrow{} Zn^{2+} + H_2 \uparrow} </math>
</div>

2. Το [[αργίλιο]] μπορεί επίσης να παραγάγει υδρογόνο και με επίδρασή του σε [[βάση|βάσεις]]:
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{2Al + 6H_2O + 2OH^- \xrightarrow{} 2[Al(OH)_4]^- + 3H_2 \uparrow} </math>
</div>

3. Η ηλεκτρόλυση νερού είναι μια άλλη απλή μέθοδος παραγωγής υδρογόνου. Ένα ηλεκτρικό ρεύμα χαμηλής τάσης περνά μέσω αραιού διαλύματος [[υδροξείδιο του νατρίου|υδροξειδίου του νατρίου]], οπότε αέριο οξυγόνο εκλύεται στην άνοδο και αέριο υδρογόνο σχηματίζεται στην κάθοδο. Τυπικά ως κάθοδος χρησιμοποιείται [[λευκόχρυσος]] (ή κάποιο άλλο ευγενές μέταλλο), όταν παράγεται υδρογόνο για αποθήκευση. Αν όμως το αέριο υδρογόνο παράγεται για να καεί επιτόπου, το οξυγόνο είναι επίσης επιθυμητό για να βοηθήσει την καύση, οπότε θα πρέπει και τα δυο ηλεκτρόδια να είναι φτιαγμένα από ευγενή μέταλλα, γιατί αν για παράδειγμα χρησιμοποιηθεί [[σίδηρος]] στην άνοδο θα οξειδωθεί και θα μειώσει την ποσότητα διαθέσιμου οξυγόνου που δίνεται από την ηλεκτρόλυση. Η θεωρητική μέγιστη απόδοση της ηλεκτρόλυσης (δηλαδή ηλεκτρική αξία του υδρογόνου που παράχθηκε προς ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώθηκε για την παραγωγή του) κυμαίνεται στο εύρος 80-94%:<ref>Kruse, B.; Grinna, S.; Buch, C. (2002). "Hydrogen Status og Muligheter" (PDF). Bellona. Retrieved 2008-02-12.</ref>
[[Αρχείο:NaOHelectrolysi.png|600px|center]]
* Η συνολική στοιχειομετρική εξίσωση της αντίδρασης εκφράζεται ως ακολούθως:
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{H_2O \xrightarrow[NaOH]{\eta \lambda \epsilon \kappa \tau \rho \acute{o} \lambda \upsilon \sigma \eta } H_2 + \frac{1}{2}O_2} </math>
</div>

4. Το [[2007]] ανακαλύφθηκε ότι αν ένα [[κράμα]] αργιλίου και [[γάλλιο|γαλλίου]] σε μορφή [[πέλλετ]] προστεθεί σε νερό μπορεί να παραγάγει υδρογόνο. Η διεργασία παράγει επίσης [[αλουμίνα]], αλλά το ακριβό γάλλιο, που χρειάζεται για να παρεμποδίζει τη δημιουργία ενός φλοιού οξειδίου, μένει ανέπαφο και μπορεί να ξαναχρησιμοποιηθεί. Αυτή η αντίδραση έχει σημαντικές πιθανές επιπτώσεις σε μια [[οικονομία του υδρογόνου]], καθώς το υδρογόνο μπορεί να παραχθεί επιτόπου και δεν χρειάζεται να μεταφερθεί:<ref>Venere, Emil (May 15, 2007). "New process generates hydrogen from aluminum alloy to run engines, fuel cells". Purdue University. Retrieved 2008-02-05.</ref>
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{2Al + 3H_2O \xrightarrow{Ga} Al_2O_3 + 3H_2 \uparrow} </math>
</div>

=== Βιομηχανική ===

1. Το υδρογόνο μπορεί να παραχθεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, αλλά [[οικονομία|οικονομικά]] η πιο σημαντική διεργασία περιλαμβάνει αφαίρεση υδρογόνου από [[υδρογονάνθρακες]]. Το βιομηχανικό υδρογόνο συνήθως παράγεται με [[αναμόρφωση με ατμό]] σε [[φυσικό αέριο]].<ref name="Oxtoby">Oxtoby, D. W. (2002). Principles of Modern Chemistry (5th ed.). Thomson Brooks/Cole. ISBN 0-03-035373-4.</ref> Σε υψηλές θερμοκρασίες (700 - 1000&nbsp;°C), ατμός αντιδρά με το [[μεθάνιο]] (CH<sub>4</sub>, κύριο συστατικό του φυσικού αερίου) και δίνει [[μονοξείδιο του άνθρακα]] (CO) και υδρογόνο:
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{CH_4 + H_2O \xrightarrow{700^oC} CO + 3H_2} </math>
</div>

Αυτή η αντίδραση ευνοείται σε χαμηλές πιέσεις, αλλά παρ'όλα αυτά διεξάγεται σε υψηλές πιέσεις, της τάξης των 20 [[Ατμόσφαιρα (μονάδα)|atm]]. Αυτό συμβαίνει γιατί το υψηλής πίεσης υδρογόνο είναι το πιο αξιοποιήσιμο εμπορικά προϊόν και γιατί τα [[σύστημα καθαρισμού προσρόφησης ταλάντωσης πίεσης|συστήματα καθαρισμού προσρόφησης ταλάντωσης πίεσης]] (''Pressure Swing Adsorption (PSA) purification systems'') λειτουργούν καλύτερα σε υψηλές πιέσεις. Το παραγόμενο μείγμα μονοξειδίου του άνθρακα και υδρογόνου ονομάζεται [[αέριο σύνθεσης]], γιατί χρησιμοποιείται συχνά απευθείας για την παραγωγή [[μεθανόλη]]ς και άλλων σχετικών ενώσεων. Άλλοι υδρογονάνθρακες εκτός του μεθανίου μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή συνθετικού αερίου, αλλά (πιθανώς) με διαφορετικές αναλογίες προϊόντων.

2. Μια από τις πολλές παραλλαγές της παραπάνω μεθόδου είναι ο σχηματισμός [[κωκ]] ή γενικότερα [[άνθρακας|άνθρακα]] αντί μονοξειδίου του άνθρακα:
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{CH_4 \xrightarrow{\triangle} C + 2H_2} </math>
</div>

3. Επιπλέον, η αναμόρφωση με ατμό μπορεί να γίνει και στο παραγόμενο μονοξείδιο του άνθρακα, για την παραγωγή επιπλέον υδρογόνου, ιδιαίτερα με [[οξείδιο του σιδήρου]] ως [[κατάλυση|καταλύτη]]. Η αντίδραση αυτή είναι μια συνηθισμένη βιομηχανική πηγή [[διοξείδιο του άνθρακα|διοξειδίου του άνθρακα]]:<ref name="Oxtoby" />
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{CO + H_2O \xrightarrow[FeO]{\triangle} CO_2 + H_2} </math>
</div>

4. Άλλη σημαντική μέθοδος παραγωγής υδρογόνου περιλαμβάνει τη μερική οξυγόνωση υδρογονανθράκων:<ref>Hydrogen Properties, Uses, Applications". Universal Industrial Gases, Inc. 2007. Retrieved 2008-03-11.</ref> 
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{2CH_4 + O_2 \xrightarrow{} 2CO + 4H_2} </math>
</div>

5. Επίσης, μπορεί να γίνει παραγωγή υδρογόνου με αναμόρφωση με ατμό σε γαιάνθρακα:<ref name="Oxtoby" />
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{C + H_2O \xrightarrow{\triangle} CO + H_2} </math>
</div>

6. Τέλος, πολύ συχνά το υδρογόνο παράγεται και καταναλώνεται στην ίδια βιομηχανική διεργασία, χωρίς καν να διαχωριστεί ενδιάμεσα. Για παράδειγμα, στη [[διεργασία Χάμπερ]] (''Haber process''), για την παραγωγή [[αμμωνία]]ς, το υδρογόνο παράγεται από το φυσικό αέριο και χρησιμοποιείται άμεσα για τη σύνθεση της αμμωνίας:<ref>Funderburg, Eddie (2008). "Why Are Nitrogen Prices So High?". The Samuel Roberts Noble Foundation. Retrieved 2008-03-11.</ref>
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{4CH_4 + 2N_2 + 5O_2 \xrightarrow{} 4CO_2 + 4NH_3 + 2H_2O } </math>
</div>

7. Τέλος χρησιμοποιείται η ηλεκτρόλυση άλμης, που παράγει βασικά [[χλώριο]], αλλά και υδρογόνο ως παραπροϊόν:<ref>Lees, Andrew (2007). "Chemicals from salt". BBC. Archived from the original on October 26, 2007. Retrieved 2008-03-11.</ref>
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{2NaCl + 2H_2O \xrightarrow{\eta \lambda \epsilon \kappa \tau \rho \acute{o} \lambda \upsilon \sigma \eta} Cl_2 + H_2 + 2NaOH} </math>
</div>

=== Θερμοχημική ===

Υπάρχουν περισσότεροι από [[200 (αριθμός)|200]] [[θερμοχημεία|θερμοχημικοί κύκλοι]] που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διάσπαση του νερού (στα συστατικά του). Ενδεικτικά αναφέρονται τα ακόλουθα παραδείγματα τέτοιων θερμοχημικών κύκλων:
# [[Κύκλος οξειδίων του σιδήρου]].
# [[Κύκλος οξειδίων του δημητρίου]].
# [[Κύκλος ψευδαργύρου και οξειδίου του]].
# [[Κύκλος θείου - ιωδίου]].
# [[Κύκλος χαλκού - χλωρίου]].
# [[Υβριδικός κύκλος θείου]].

Οι παραπάνω κύκλοι είναι υπό έρευνα και έλεγχο για παραγωγή υδρογόνου και οξυγόνου από το νερό με τη χρήση [[θερμότητα]]ς αντί [[ηλεκτρισμός|ηλεκτρισμού]].<ref>"Development of solar-powered thermochemical production of hydrogen from water" (PDF).</ref> Ένας αριθμός ερευνητικών εργαστηρίων σε χώρες που συμπεριλαμβάνουν τη [[Γαλλία]], τη [[Γερμανία]], την [[Ελλάδα]], την [[Ιαπωνία]] και τις [[ΗΠΑ]], αναπτύσσουν θερμοχημικές μεθόδους για την παραγωγή υδρογόνου από το νερό με χρήση της [[ηλιακή ενέργεια|ηλιακής ενέργειας]].<ref>Perret, Robert. "Development of Solar-Powered Thermochemical Production of Hydrogen from Water, DOE Hydrogen Program, 2007" (PDF). Retrieved 2008-05-17.</ref>

=== Αναερόβια διάβρωση ===

Κάτω από αναερόβιες συνθήκες,<ref>Δηλαδή χωρίς δυνατότητα επαφής με οξυγόνο.</ref> τα κράματα σιδήρου και χάλυβα οξειδώνονται αργά από τα πρωτόνια του νερού, τα οποία κατά συνέπεια ανάγονται σε υδρογόνο. Η αναερόβια διάβρωση του σιδήρου οδηγεί αρχικά στο σχηματισμό [[υδροξείδιο του σιδήρου|υδροξειδίου του σιδήρου]] και μπορεί να περιγραφεί με την ακόλουθη στοιχειομετρική εξίσωση:
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{Fe + 2H_2O \xrightarrow{} Fe(OH)_2 + H_2 \uparrow} </math>
</div>

Με τη σειρά του, πάντα κάτω από αναερόβιες συνθήκες, το υδροξείδιο του σιδήρου μπορεί να οξειδωθεί παραπέρα από τα πρωτόνια του νερού, σχηματίζοντας έτσι [[μαγνητίτης|μαγνητίτη]] και υδρογόνο. Η διεργασία μπορεί να περιγραφή από την ακόλουθη στοιχειομετρική εξίσωση της [[αντίδραση Σχικόρ|αντίδρασης Σχικόρρ]] (''Schikorr reaction''):
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{3Fe(OH)_2 \xrightarrow{} Fe_3O_4 + H_2O + H_2 \uparrow} </math>
</div>

Ο καλά κρυσταλλωμένος μαγνητίτης (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>) είναι θερμοδυναμικά πιο σταθερός σε σχέση με το υδροξείδιο του σιδήρου.

Αυτή η διεργασία συμβαίνει όταν σίδηρος ή χάλυβας διαβρώνεται αναεροβικά από [[ανοξικό νερό|μη οξυγονούχο]] [[υπόγειο νερό]] και σε αναγωγικά [[έδαφος|εδάφη]] κάτω από τον [[υδροφόρος ορίζοντας|υδροφόρο ορίζοντα]].

Σε απουσία ατμοσφαιρικού οξυγόνου, σε βαθιές [[γεωλογία|γεωλογικές]] συνθήκες που συμβαίνουν μακρυά από την ατμόσφαιρα της Γης, το υδρογόνο παράγεται με τη [[διεργασία ερπετοποίησης]] (''process of serpentinization'') από την αερόβια οξείδωση πρωτονίων νερού σε [[πυριτικός σίδηρος|πυριτικό σίδηρο]] (Fe<sub>2</sub>SiO<sub>4</sub>), που βρίσκεται στο [[κρυσταλλικό πλέγμα]] του [[φαϋαλίτης|φαϋαλίτη]] (Fe<sub>2</sub>SiO<sub>4</sub>, το σιδηρούχο μέρος της [[ολιβίνη]]ς). Από την αντίδραση αυτή παράγονται μαγνητίτης (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>), [[χαλαζίας]] (SiO<sub>2</sub>) και υδρογόνο, σύμφωνα με την ακόλουθη στοιχειομετρική εξίσωση:
<div style='text-align: center;'>
<math>\mathrm{3Fe_2SiO_4 + 2H_2O \xrightarrow{} 2Fe_3O_4 + 3SiO_2 + 3H_2 \uparrow} </math>
</div>

Η αντίδραση αυτή μοιάζει πολύ με την παραπάνω αναφερόμενη αντίδραση Σχικόρ, δηλαδή της αναεροβικής οξείδωσης του υδροξειδίου του σιδήρου με την επαφή του (τελευταίου) με νερό.

=== Σχηματισμός υδρογόνου σε μετασχηματιστές ισχύος ===

Από όλα τα παραπροϊόντα αέρια που παράγονται σε [[μετασχηματιστής|μετασχηματιστές]] ισχύος, το υδρογόνο είναι το πιο συνηθισμένο και παράγεται κάτω από τις περισσότερες σφαλματικές συνθήκες (''fault conditions''). Έτσι, ο σχηματισμός του υδρογόνου είναι μια πρώιμη ένδειξη σοβαρών προβλημάτων κατά τον «κύκλο ζωής» ενός μετασχηματιστή.<ref>Hirschler, M. M. (2000). Electrical Insulating Materials: International Issues. ASTM International. pp. 89–. ISBN 978-0-8031-2613-8. Retrieved 2012-07-13.</ref>

== Εφαρμογές ==

=== Κατανάλωση σε διεργασίες ===

Μεγάλες ποσότητες υδρογόνου χρειάζονται στις [[πετροχημική βιομηχανία|πετροχημικές]] και [[χημική βιομηχανία|χημικές]] [[βιομηχανία|βιομηχανίες]]. Η μεγαλύτερη (σε κατανάλωση) εφαρμογή του υδρογόνου είναι στην επεξεργασία (αναβάθμιση, ''upgrading'') των ορυκτών καυσίμων και στην παραγωγή αμμωνίας. Οι κυριότεροι καταναλωτές υδρογόνου είναι στις πετροχημικές μονάδες που περιλαμβάνουν διεργασίες όπως [[υδροαπαλκυλίωση]], [[υδροαποθείωση]] και [[υδροπυρόλυση]]. Το υδρογόνο έχει και αρκετές άλλες χρήσεις. Το υδρογόνο χρησιμοποιείται ως ένα μέσο [[υδρογόνωση]]ς, ειδικότερα για την αύξηση του επιπέδου κορεσμού των ακόρεστων [[λίπη|λιπών]] και [[έλαια|ελαίων]], παράγοντας προϊόντα τύπου [[μαργαρίνη]]ς. Επίσης το υδρογόνο εμπλέκεται στην παραγωγή της [[μεθανόλη]]ς και του [[υδροχλωρικό οξύ|υδροχλωρικού οξέος]]. Το υδρογόνο χρησιμοποιείται ακόμη ως ένα αναγωγικό μέσο για μεταλλιούχα ορυκτά.<ref>Chemistry Operations (2003-12-15). "Hydrogen". Los Alamos National Laboratory. Retrieved 2008-02-05.</ref>

Το υδρογόνο είναι πολύ διαλυτό σε πολλές [[σπάνιες γαίες]] και [[μεταβατικά μέταλλα]]<ref>Takeshita, T.; Wallace, W.E.; Craig, R.S. (1974). "Hydrogen solubility in 1:5 compounds between yttrium or thorium and nickel or cobalt". Inorganic Chemistry 13 (9): 2282–2283. doi:10.1021/ic50139a050.</ref> και είναι διαλυτό σε νανοκρυσταλλικά και άμορφα μέταλλα.<ref>Kirchheim, R.; Mutschele, T.; Kieninger, W.; Gleiter, H; Birringer, R; Koble, T (1988). "Hydrogen in amorphous and nanocrystalline metals". Materials Science and Engineering 99: 457–462. doi:10.1016/0025-5416(88)90377-1.</ref> Η διαλυτότητα του υδρογόνου σε μέταλλα αυξάνεται από την επίδραση τοπικών διαστρεβλώσεων ή τοπικής παρουσίας «ακαθαρσιών»<ref>Παρουσία διαφόρων ουσιών.</ref> στο κρυσταλλικό πλέγμα<ref>Kirchheim, R. (1988). "Hydrogen solubility and diffusivity in defective and amorphous metals". Progress in Materials Science 32 (4): 262–325. doi:10.1016/0079-6425(88)90010-2.</ref> Αυτές οι ιδιότητες μπορεί να είναι χρήσιμες όταν το υδρογόνο καθαρίζεται με διαβίβαση διαμέσου θερμών δίσκων από [[παλλάδιο]], αλλά από την άλλη η υψηλή διαλυτότητα του υδρογόνου αποτελεί ένα μεταλλουργικό πρόβλημα, συμβάλλοντας στην ευθραυστότητα των πολλών μετάλλων,<ref name="Rogers 1999 1057–1064" /> κάνοντας περισσότερο πολύπλοκο τον σχεδιασμό αγωγών και δεξαμενών αποθήκευσης<ref name="Rogers 1999 1057–1064"/>.

Εκτός από τις παραπάνω χρήσεις του υδρογόνου ως ένα [[αντιδραστήριο]], το υδρογόνο έχει ευρύτατες εφαρμογές στη [[Φυσική]] και στη [[Μηχανική]]. Χρησιμοποιήθηκε ως ένα προστατευτικό αέριο στη συγκόλληση σε μεθόδους συγκόλλησης όπως η [[συγκόλληση με ατομικό υδρογόνο]].<ref>Durgutlu, Ahmet (2003). "Experimental investigation of the effect of hydrogen in argon as a shielding gas on TIG welding of austenitic stainless steel". Materials & Design 25 (1): 19–23. doi:10.1016/j.matdes.2003.07.004.</ref><ref>"Atomic Hydrogen Welding". Specialty Welds. 2007.</ref> Το υδρογόνο χρησιμοποιείται ως ένας ψυκτικός στροφέας σε [[ηλεκτρογεννήτρια|ηλεκτρογεννήτριες]] σε ηλεκτροπαραγωγούς σταθμούς, επειδή έχει την υψηλότερη [[θερμική αγωγιμότητα]]ς από όλα τα αέρια. Το υγρό υδρογόνο χρησιμοποιήθηκε στην κρυογενική έρευνα, που περιλαμβάνει τις μελέτες [[υπεραγωγιμότητα]]ς.<ref>Hardy, Walter N. (2003). "From H2 to cryogenic Η masers to HiTc superconductors: An unlikely but rewarding path". Physica C: Superconductivity. 388–389: 1–6. Bibcode:2003PhyC..388....1H. doi:10.1016/S0921-4534(02)02591-1.</ref> Επειδή το υδρογόνο είναι ελαφρύτερο από τον αέρα, έχοντας λίγο περισσότερο από το 1/14 της [[πυκνότητα|πυκνότητάς]] του, χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα ώς ένα ανυψωτικό αέριο σε [[αερόστατο|αερόστατα]] και [[αερόπλοιο|αερόπλοια]].<ref>Barnes, Matthew (2004). "LZ-129, Hindenburg". The Great Zeppelins. Retrieved 2008-03-18.</ref>

Σε πιο πρόσφατες εφαρμογές, το υδρογόνο χρησιμοποιήθηκε, καθαρό ή σε μείγμα με [[άζωτο]] (το μείγμα υδρογόνου - αζώτου αποκαλείται μερικές φορές ως «αέριο σχηματισμού», ''forming gas''), ως ένας αέριος ιχνοθέτης για την ταχεία ανίχνευση διαρροής. Εφαρμογές του υδρογόνου μπορούν να βρεθούν στην [[αυτοκίνητο|αυτοκίνηση]], σε χημικά προϊόντα, στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, σε αεροδιαστημικές και τηλεπικοινωνιακές βιομηχανίεςBlock, Matthias (2004-09-03). "Hydrogen as Tracer Gas for Leak Detection". 16th WCNDT 2004. Montreal, Canada: Sensistor Technologies. Retrieved 2008-03-25.. Το υδρογόνο είναι εγκεκριμένο [[πρόσθετο τροφίμων]] (με τον κωδικό E949) που επιτρέπει τον έλεγχο διαρροής από πακεταρισμένα τρόφιμα, εκτός από άλλες [[αντιοξειδωτικό|αντιοξειδωτικές ιδιότητες]].<ref>"Report from the Commission on Dietary Food Additive Intake" (PDF). European Union. Retrieved 2008-02-05.</ref>

Τα σπανιότερα ισότοπα του υδρογόνου έχουν τις δικές τους ειδικές εφαρμογές. Το δευτέριο χρησιμοποιείται ως ένας επιβραδυντής νετρονίων σε εφαρμογές [[πυρηνική σχάση|πυρηνικής σχάσης]].<ref name="nbb" /> Το δευτέριο έχει ακόμη εφαρμογές στη χημεία και στη βιολογία για τη μελέτη των αντιδράσεων και ισοτοπικών φαινομένων.<ref>Reinsch, J; A Katz, J Wean, G Aprahamian, JT MacFarland (1980). "The deuterium isotope effect upon the reaction of fatty acyl-CoA dehydrogenase and butyryl-CoA". J. Biol. Chem. 255 (19): 9093–97. PMID 7410413.</ref> Το τρίτιο παράγεται σε πυρηνικούς αντιδραστήρες και χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή [[βόμβα υδρογόνου|βομβών υδρογόνου]],<ref>Bergeron, Kenneth D. (2004). "The Death of no-dual-use". Bulletin of the Atomic Scientists (Educational Foundation for Nuclear Science, Inc.) 60 (1): 15. doi:10.2968/060001004.</ref> ως ένας ραδιοϊσοτοπικός επισημαντής σε βιοεπιστήμες,<ref name="holte" /> και ως μια ραδιενεργή πηγή για φωτεινές μπογιές.<ref>Quigg, Catherine T. (March 1984). "Tritium Warning". Bulletin of the Atomic Scientists 40 (3): 56–57.</ref>

Η θερμοκρασία του [[τριπλό σημείο|τριπλού σημείου]] της ισορροπίας υδρογόνου ορίστηκε ως ένα πρότυπο σημείο στη [[θερμοκρασιακή κλίμακα ITS-90]] και αντιστοιχεί σε 13,8033 [[Κλίμακα Κέλβιν|K]].<ref>"International Temperature Scale of 1990" (PDF). Procès-Verbaux du Comité International des Poids et Mesures. 1989. pp. T23–T42. Retrieved 2008-03-25.</ref>

=== Το υδρογόνο ως ψυκτικό ===

{{κύριο|Υδρογονόψυκτη στροβιλογεννήτρια}}

Το υδρογόνο χρησιμοποιείται συχνά σε ηλεκτροπαραγωγούς σταθμούς ως ένα ψυκτικό σε γεννήτριες εξαιτίας ενός αριθμού ευνοϊκών ιδιοτήτων του που είναι άμεσο αποτέλεσμα των ελαφρών διατομικών μορίων του. Οι ευνοϊκές ιδιότητες του υδρογόνου που αξιοποιούνται σε αυτόν τον τομέα είναι η χαμηλή [[πυκνότητα]], το χαμηλό [[ιξώδες]], και η υψηλότερη [[σχετική θερμότητα]] και [[θερμοχωρητικότητα]] από όλα τα αέρια.

=== Το υδρογόνο ως φορέας ενέργειας ===

{{κύριο|Οικονομία του υδρογόνου|Υποδομή υδρογόνου}}

Το ίδιο το υδρογόνο δεν είναι  ενεργειακή πηγή,<ref name="sustain">McCarthy, John (1995-12-31). "Hydrogen". Stanford University. Retrieved 2008-03-14.</ref> εκτός από την υποθετική προοπτική της κατασκευής οικονομικά βιώσιμων μονάδων πυρηνικής σύντηξης που να χρησιμοποιούν δευτέριο ή τρίτιο, αλλά η απαιτούμενη τεχνολογία είναι προς το παρόν μακριά από την ανάπτυξη.<ref>"Nuclear Fusion Power". World Nuclear Association. May 2007. Retrieved 2008-03-16.</ref> Η ηλιακή ενέργεια προέρχεται από την πυρηνική σύντηξη υδρογόνου, αλλά αυτή η διεργασία είναι δύσκολο να επιτευχθεί ελεγχόμενη στη Γη.<ref>"Chapter 13: Nuclear Energy — Fission and Fusion". Energy Story. California Energy Commission. 2006. Retrieved 2008-03-14.</ref> Προς το παρόν, το στοιχειακό υδρογόνο από ηλιακή, βιολογική ή ηλεκτρική πηγή απαιτεί περισσότερη ενέργεια από αυτή που εκλύει με την καύση του, οπότε κάτω από αυτές τις συνθήκες το υδρογόνο λειτουργεί ως ένας φορέας ενέργειας, δηλαδή σαν ένας συσσωρευτής. Το υδρογόνο μπορεί να ληφθεί από πηγές ορυκτών καυσίμων (όπως το φυσικό αέριο), αλλά αυτές οι πηγές είναι μη ανανεώσιμες.<ref name="sustain" />

Η ενεργειακή πυκνότητα ανά μονάδα όγκου, τόσο του υγρού υδρογόνου όσο και του συμπιεσμένου υδρογόνου κάτω από κάθε παρακτική πίεση είναι σημαντικά μικρότερη από αυτήν των παραδοσιακών καυσίμων, παρόλο που η ενεργειακή πυκνότητά του ανά μονάδα βάρους είναι υψηλότερη.<ref name="sustain" /> Σε κάθε περίπτωση, το στοιχειακό υδρογόνο έχει ευρύτατα συζητηθεί στον ενεργειακό τομέα, ως ένας πιθανός μελλοντικός φορέας ενέργειας σε κλίμακα παγκόσμιας οικονομίας.<ref>DOE Seeks Applicants for Solicitation on the Employment Effects of a Transition to a Hydrogen Economy". Hydrogen Program (Press release). US Department of Energy. 2006-03-22. Retrieved 2008-03-16.</ref> Για παράδειγμα, το διοξείδιο του άνθρακα μπορεί να παγιδευτεί, με δέσμευση και αποθήκευση άνθρακα, και να επιδράσει σε νερό και να μετατραπεί σε συνθετικά ορυκτά καύσιμα.<ref name="GATech">Carbon Capture Strategy Could Lead to Emission-Free Cars" (Press release). Georgia Tech. 2008-02-11. Retrieved 2008-03-16.</ref> Το υδρογόνο που χρησιμοποιήθηκε για τη μεταφορά μπορεί να καεί σχετικά καθαρά, με κάποια έκλυση [[οξείδια του αζώτου|οξειδίων του αζώτου]],<ref>Heffel, James W. (2002). "NOx emission and performance data for a hydrogen fueled internal combustion engine at 1500 rpm using exhaust gas recirculation". International Journal of Hydrogen Energy 28 (8): 901–908. doi:10.1016/S0360-3199(02)00157-X.</ref> αλλά χωρίς καθόλου ανθρακούχες εκπομπές.<ref name="GATech" /> Ωστόσο, το κόστος εγκαταστάσεων που είναι σχετικά με μετάβαση σε μια πλήρη παγκόσμια οικονομία υδρογόνου μπορεί να είναι ουσιώδης ανασταλτικός παράγοντας.<ref>Romm, Joseph J. (2004). The Hype About Hydrogen: Fact And Fiction In The Race To Save The Climate (1st ed.). Island Press. ISBN 1-55963-703-X.</ref>

=== Το υδρογόνο και η βιομηχανία ημιαγωγών ===

Το υδρογόνο χρησιμοποιείται για να μετατρέπει σε κορεσμένους «σπασμένους» δεσμούς σε άμορφο [[πυρίτιο]] και σε άμορφο [[άνθρακας|άνθρακα]] και αυτό βοηθά να σταθεροποιούνται οι ιδιότητες των υλικών.<ref>Le Comber, P. G.; Jones, D. I.; Spear, W. E. (1977). "Hall effect and impurity conduction in substitutionally doped amorphous silicon". Philosophical Magazine 35 (5): 1173–1187. Bibcode:1977PMag...35.1173C. doi:10.1080/14786437708232943.</ref> Επίσης, το υδρογόνο είναι ένας  δυνάμει ηλεκτρονικός δότης για αρκετά οξυγονούχα υλικά, που περιλαμβάνουν το [[οξείδιο του ψευδαργύρου]] (ZnO),<ref>Van de Walle, Chris G. (2000). "Hydrogen as a cause of doping in zinc oxide". Physical Review Letters 85 (5): 1012–1015. Bibcode:2000PhRvL..85.1012V. doi:10.1103/PhysRevLett.85.1012. PMID 10991462.</ref><ref>Janotti, Anderson; Van De Walle, CG (2007). "Hydrogen multicentre bonds". Nature Materials 6 (1): 44–47. Bibcode:2007NatMa...6...44J. doi:10.1038/nmat1795. PMID 17143265.</ref> το [[διοξείδιο του κασσιτέρου]] (SnO<sub>2</sub>), το [[οξείδιο του καδμίου]] (CdO), το [[οξείδιο του μαγνησίου]] (MgO),<ref>Kilic, Cetin; Zunger, Alex (2002). "n-type doping of oxides by hydrogen". Applied Physics Letters 81 (1): 73–75. Bibcode:2002ApPhL..81...73K. doi:10.1063/1.1482783.</ref> το [[διοξείδιο του ζιρκονίου]] (ZrO<sub>2</sub>), το [[διοξείδιο του αφνίου]] (HfO<sub>2</sub>), το [[τριοξείδιο του λανθανίου]] (La<sub>2</sub>O<sub>3</sub>), το [[τριοξείδιο του υττρίου]] (Y<sub>2</sub>O<sub>3</sub>), το [[διοξείδιο του τιτανίου]] (TiO<sub>2</sub>), το [[τιτανικό στρόντιο]] (SrTiO<sub>3</sub>), το [[αργιλικό λανθάνιο]] (LaAlO<sub>3</sub>), το [[διοξείδιο του πυριτίου]] (SiO<sub>2</sub>), το [[οξείδιο του αργιλίου]] (Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>), το [[πυριτικό ζιρκόνιο]] (ZrSiO<sub>4</sub>), το [[πυριτικό άφνιο]] (HfSiO<sub>4</sub>) και το [[ζιρκονικό στρόντιο]] (SrZrO<sub>3</sub>).<ref>Peacock, P. W.; Robertson, J. (2003). "Behavior of hydrogen in high dielectric constant oxide gate insulators". Applied Physics Letters 83 (10): 2025–2027. Bibcode:2003ApPhL..83.2025P. doi:10.1063/1.1609245.</ref>

== Βιολογικές αντιδράσεις ==

{{κύριο|Βιοϋδρογόνο|Βιολογική παραγωγή υδρογόνου από άλγη}}

Το υδρογόνο είναι ένα προϊόν από κάποιους τύπους αναερόβιου [[μεταβολισμός|μεταβολισμού]] και παράγεται από αρκετούς μικροοργανισμούς, συνήθως μέσω αντιδράσεων που [[κατάλυση|καταλύονται]] από [[ένζυμα]] που περιέχουν [[σίδηρος|σίδηρο]] ή [[νικέλιο]] και ονομάζονται [[υδρογενάσες]]. Τέτοια ένζυμα καταλύουν την αναστρέψιμη [[οξειδοαναγωγή|οξειδοαναγωγική]] αντίδραση ανάμεσα στο μοριακό υδρογόνο και τα συστατικά του, δηλαδή [[2 (αριθμός)|δύο (2)]] [[πρωτόνιο|πρωτόνια]] και δύο (2) [[ηλεκτρόνιο|ηλεκτρόνια]]. Η παραγωγή αέριου υδρογόνου συμβαίνει κατά τη μεταφορά σε νερό των αναγώμενων ισοδυνάμων που παράγονται κατά τη διάρκεια [[πυροσταφυλική ζύμωση|πυροσταφυλικής ζύμωσης]].<ref>Cammack, Richard; Robson, R. L. (2001). Hydrogen as a Fuel: Learning from Nature. Taylor & Francis Ltd. pp. 202–203. ISBN 0-415-24242-8.</ref>

Κατά τη [[διάσπαση του νερού]], τα μόρια νερού αποσυνθέτονται στα συστατικά τους: δύο (2) πρωτόνια, δύο (2) ηλεκτρόνια και ένα άτομο οξυγόνου. Η διεργασία συμβαίνει κατά τη διάρκεια των «φωτεινών αντιδράσεων», σε όλους τους [[φωτοσύνθεση|φωτοσυνθετικούς οργανισμούς]]. Κάποιοι τέτοιοι οργανισμοί, που περιλαμβάνουν το [[άλγη|άλγος]] [[σχετικοσκληρή χλαμυδομονάδα]] (''Chlamydomonas reinhardtii'') και τα [[κυανοβακτήρια]], έχουν αναπτύξει και ένα δεύτερο στάδιο «σκοτεινών αντιδράσεων» στις οποίες κάθε δύο (2) πρωτόνια και δύο (2) ηλεκτρόνια σχηματίζουν ένα μόριο αέριου στοιχειακού υδρογόνου, χρησιμοποιώντας για το σκοπό αυτό ειδικές υδρογενάσες στους [[χλωροπλάστης|χλωροπλάστες]] τους.<ref>Kruse, O.; Rupprecht, J.; Bader, K.-P.; Thomas-Hall, S.; Schenk, P. M.; Finazzi, G.; Hankamer, B (2005). "Improved photobiological H2 production in engineered green algal cells". The Journal of Biological Chemistry 280 (40): 34170–7. doi:10.1074/jbc.M503840200. PMID 16100118.</ref> Έχουν γίνει προσπάθειες να παραχθούν [[γενετική|γενετικά]] κυανοβακτηριακές υδρογονάσες για να συνθέτουν αποτελεσματικά αέριο υδρογόνο ακόμη και παρουσία οξυγόνου.<ref>Smith, H. O.; Xu, Q (2005). "IV.E.6 Hydrogen from Water in a Novel Recombinant Oxygen-Tolerant Cyanobacteria System" (PDF). FY2005 Progress Report. United States Department of Energy. Retrieved 2008-02-05.</ref> Ανάλογες προσπάθειες έχουν γίνει για χρήση γενετικά τροποποιημένων αλγών σε έναν [[βιοααντιδραστήρας|βιοαντιδραστήρα]].<ref>Williams, Chris (2006-02-24). "Pond life: the future of energy". Science (The Register). Retrieved 2008-03-24.</ref>

== Ασφάλεια και προφυλάξεις ==

{{κύριο|Ασφάλεια υδρογόνου}}

Το υδρογόνο έχει έναν αριθμό από κινδύνους για την ανθρώπινη ασφάλεια, από εν δυνάμει εκτονώσεις του και πυρκαγιές όταν αναμιγνύεται με τον αέρα ως την πρόκληση ασφυξίας, αν έχει μεγάλη καθαρότητα ή και αν είναι σε μείγματα χωρίς οξυγόνο.<ref name=NASAH2>Brown, W. J. et al. (1997). "Safety Standard for Hydrogen and Hydrogen Systems" (PDF). NASA. Retrieved 2008-02-05.</ref> Επιπλέον, το υγρό υδρογόνο είναι κρυογόνο και παρουσιάζει κινδύνους (όπως [[κρυοπάγημα|κρυοπαγήματα]]) που σχετίζονται με πολύ ψυχρά υγρά.<ref>"Liquid Hydrogen MSDS" (PDF). Praxair, Inc. September 2004. Retrieved 2008-04-16.</ref> Το υδρογόνο διαλύεται σε πολλά μέταλλα, και επιπρόσθετα στις τυχόν διαρροές του, ενδέχεται να έχει αρνητικές συνέπειες για αυτά, όπως [[ευθραυστότητα από υδρογόνο]],<ref>"'Bugs' and hydrogen embrittlement". Science News (Washington, D.C.) 128 (3): 41. 1985-07-20. doi:10.2307/3970088. JSTOR 3970088.</ref> οδηγώντας σε σπασίματα και εκρήξεις.<ref>Hayes, B. "Union Oil Amine Absorber Tower". TWI. Retrieved 2010-01-29.</ref> Μια διαρροή αερίου υδρογόνου στον εξωτερικό αέρα μπορεί να αναφλεγεί αυθόρμητα. Επιπλέον, η φλόγα υδρογόνου, ενώ είναι εξαιρετικά θερμή, είναι σχεδόν αόρατη, και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ατυχήματα με εγκαύματα.<ref>"Hydrogen Safety". Humboldt State University. Retrieved 2010-04-14.[dead link]</ref>

Ακόμη και η ερμηνεία των δεδομένων του υδρογόνου (που περιλαμβάνουν και τα δεδομένα ασφαλούς χρήσης του) διαταράσσεται από έναν αριθμό φαινομένων. Πολλές από τις φυσικές και χημικές ιδιότητες του υδρογόνου εξαρτώνται από την αναλογία παραϋδρογόνου/ορθοϋδρογόνου, που συχνά χρειάζεται μέρες ή και εβδομάδες σε μια δεδομένη θερμοκρασία για να φθάσει στη χαρακτηριστική για τη θερμοκρασία αναλογία ισορροπίας, που δίνεται από τα δεδομένα που δίνονται συνήθως για να το συνοδεύουν (για λόγους ασφαλείας). Οι παράμετροι εκτόνωσης του υδρογόνου, όπως κρίσιμη πίεση και κρίσιμη θερμοκρασία, εξαρτώνται πολύ από τη γεωμετρία των δοχείων που περιέχουν το υδρογόνο.<ref name=NASAH2/>

== Αντιυδρογόνο ==
{{κύριο|Αντιυδρογόνο|}}Το αντιυδρογόνο (<math>\mathrm{\bar H} </math>) είναι το [[Αντιύλη|αντιυλικό]] ανάλογο του υδρογόνου. Το άτομο του αντιυδρογόνου αποετελείται από ένα [[αντιπρωτόνιο]] και ένα [[ποζιτρόνιο]]. Το αντιυδρογόνο είναι ο μοναδικός τύπος ατόμου αντιύλης που έχει παραχθεί, τουλάχιστον ως το [[2015]].<ref name="char15">{{cite journal|title=Advances in antihydrogen physics|last1=Charlton|first1=Mike|last2=Van Der Werf|first2=Dirk Peter|date=1 March 2015|journal=Science Progress|issue=1|doi=10.3184/003685015X14234978376369|volume=98|pages=34–62|issn = 0036-8504 }}</ref><ref name="Keller15">{{cite journal|title=Why Antimatter Matters|last1=Kellerbauer|first1=Alban|date=29 January 2015|journal=European Review|issue=01|doi=10.1017/S1062798714000532|volume=23|pages=45–56}}</ref>

== Δείτε επίσης ==
{{columns-list|4|*
* [[ATPάση υδρογόνου - καλίου]]
* [[Ακετογένεση]]
* [[Αναγωγικό αέριο]]
* [[Ανιόν υδριδίου]]
* [[Αντίδραση Μπος]]
* [[Αντίδραση Σαμπατίερ]]
* [[Αντιυδρογόνο]]
* [[Ασφάλεια υδρογόνου]]
* [[Άτομο υδρογόνου]]
* [[Αφυδρογόνωση]]
* [[Βακτήρια αναγωγής θείου]]
* [[Βακτήρια οξείδωσης υδρογόνου]]
* [[Βιοϋδρογόνο]]
* [[Βλάβη υδρογόνου]]
* [[Βόμβα υδρογόνου]]
* [[Γραμμή υδρογόνου]]
* [[Δεσμός υδρογόνου]]
* [[Δεϋδρατάση]]
* [[Δευτέριο]]
* [[Δευτεριούχο υδρογόνο]]
* [[Δοκιμή διαρροής υδρογόνου]]
* [[Ενζυμική παραγωγή υδρογόνου]]
* [[Ένωση εγκλεισμού υδρογόνου]]
* [[Ευθραστότητα από υδρογόνο]]
* [[Ημιστερεό υδρογόνο]]
* [[Ιόντα υδρογόνου]]
* [[Ισομερή περιστροφής του υδρογόνου]]
* [[Ισότοπα του υδρογόνου]]
* [[Καθαρότητα υδρογόνου]]
* [[Καονικό υδρογόνο]]
* [[Κατιόν διυδρογόνου]]
* [[Κατιόν τριυδρογόνου]]
* [[Κράμα Ντεβάρντα]]
* [[Κρυπτοφάνιο]]
* [[Κύκλος υδρογόνου]]
* [[Κυψέλη καυσίμου]]
* [[Μεθανογένεση]]
* [[Μεταλλικό υδρογόνο]]
* [[Μεταφορέας υδρογόνου]]
* [[Μικροβιακή κυψέλη καυσίμου]]
* [[Οικονομία υδρογόνου]]
* [[Οξυδρογόνο]]
* [[Οργανοτρόπος]]
* [[Παραγωγή υδρογόνου]]
* [[Παραγωγή υδρογόνου με ζύμωση]]
* [[Πλανήτης ηλίου]]
* [[Σκοτεινή ζύμωση]]
* [[Στερεό υδρογόνο]]
* [[Συμβούλιο υδρογόνου]]
* [[Συμπιεσμένο υδρογόνο]]
* [[Σύμπλεγμα ιόντων υδρογόνου]]
* [[Σύμπλοκο υδρογόνου]]
* [[Τεχνολογίες υδρογόνου]]
* [[Τρίτιο]]
* [[Τριυδρογόνο]]
* [[Υγρό υδρογόνο]]
* [[Υδρογόνο «εν τω γεννάσθαι»]]
* [[Υδρογονοειδές άτομο]]
* [[Υδρογονόλυση]]
* [[Υδρογονοειδές άτομο]]
* [[Υδρογονοπαραγωγικά άλγη]]
* [[Υδρογονυδρίτης]]
* [[Υδρογόνωση]]
* [[Υδροπυρόλυση]]
* [[Υδροξώνιο]]
* [[Υδρώνιο]]
* [[Υποδομή υδρογόνου]]
* [[Υπόθεση υδρογόνου]]
* [[Φάσμα υδρογόνου]]
* [[Φθορά από υδρογόνο]]
* [[Φωτοζύμωση]]
* [[Ψυχρή σύντηξη]]
}}

== Πηγές ==
* J.N. Murell, S.F.A. Kettle, J.N. Tedder: Ο Χημικός δεσμός, μια εισαγωγή στην Κβαντική Θεωρία, Μtφ Στ. Φαράντος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1992.
* [http://winter.group.shef.ac.uk/orbitron/AOs/6p/index.html The Orbitron.]

== Παραπομπές και σημειώσεις ==
<references />

==Εξωτερικοί σύνδεσμοι==
* {{commonscat2}}
* {{Βικιλεξικό-σύντομο}}

{{Περιοδικός πίνακας}}
{{Ανόργανες ενώσεις υδρογόνου}}
{{Authority control}}
{{Portal bar|Επιστήμη|Χημεία}}

[[Κατηγορία:Υδρογόνο| ]]
[[Κατηγορία:Ψυκτικά]]
[[Κατηγορία:Χημικά στοιχεία]]